درباره من
این دست من از خاک است خاک شود روزی
این نام من از دنیا هم پاک شود روزی
ادامه...
معدن الجواهر و خزینه الخواطر. تحقیق: سید محمد حسینی نیشابوری
قرأت على السیّد الأجلّ العالم الزاهد عزّ الدّین أبی الحارث محمّد بن
الحسن بن علیّ العلویّ الحسینیّ حرس اللّه مدّته و صان عن المکاره مهجته،
ببغداد بالجانب الغربیّ بمشهد مقابر قریش، على ساکنیه السّلام، فی ذی القعدة
سنة إحدى و ثمانین و خمس مائة ، قلت له : حدّثک السیّد ضیاء الدّین فخر
السّادة أبو الفتح محمّد بن محمّد العلویّ الحسینیّ الحائریّ المعروف بابن
الجعفریّة رضىاللهعنه فی جُمادى الأولى سنة ثلاث و سبعین و خمس مائة بالحلّة
السیفیّة فی المشهد المعروف مامِ عین على صاحبه السلام؟ فأقرّ به ، قال : حدّثنی
أبو الحسن علیّ بن الحعّری الحائریّ قال : حدّثنی الشیخ الفقیه أبو عبداللّه
الحسین بن هبة اللّه الطرابلسیّ و قال : قال الشیخ أبو الفتح محمّد بن عثمان بن
علیّ الکراجکیّ رضىاللهعنه : الحمد للّه ولیِّ الکرم، و مَولى النِّعم ... إلى آخر ما ذکر فی
الکتاب . و اللّه تعالى أعلم بالصواب .
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحَمدُ للّهِ وَلِیِّ الکَرَمِ ، وَ مَولَى النِّعَمِ ، وَ فاتِقِ الأذهانِ لإظهارِ الحِکَمِ ، وَ مُطلِقِ
الألسُنِ بِأنواعِ الکَلِمِ ، وَ صَلَواتُهُ عَلَى المَبعُوثِ رَحمَةً لِلاُمَمِ ، وَ کاشِفا لِلظُّلَمِ ، سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ
رَسُولِ اللّهِ أفضَلِ العَرَبِ وَ العَجَمِ، وَ خَیرِ مَن أرشَدَ وَ أعلَمَ ، وَ عَلى آلِهِ الطّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ.
أمّا بَعدُ: هذا کِتابٌ جَمَعتُ فِیهِ مِن جَواهِرِ الألفاظِ وَ دُرَرِها، وَ عُیُونِ المَعانِی وَ
غُرَرِها، ما فِیهِ نَفعٌ لِمَنِ انتَفَعَ ، وَ عِلمٌ لِمَن وَعى وَ جَمَعَ ، جَعَلتُهُ فُصُولاً مُبَوَّبَةً فِی عَشَرةِ
أقسامٍ ، مُرَتَّبَةً عَلى تَرتِیبِ تَوالِی الآحادِ ، وَ نَظمِ تَألِیفِ الأعدادِ ، وَ قَد سَلَکَ غَیرِی
هذَا الـنَّمَطَ وَ اختَصَرَ ، وَ فِی هذَا الکِتابِ زِیادَةٌ عَلى ما ذَکَرَ ، وَ کُلٌّ باذِلٌ استِطاعَتَهُ ، وَ
العِلمُ لا یُدرِکُ أحَدٌ غایَتَهُ .
حمد و ستایش مر خداوندى را سزاست که صاحب کرم است و ارباب
نعم، او که شکافنده اذهان است براى آشکار ساختن حکم، و روان کننده
زبانها است به انواع کلم، و درود و سلام او بر آنکه برانگیخته شد تا
رحمت باشد بر اُمَم، و بر طرف کننده جهل باشد و ظُلَم، یعنى سرور ما
محمّد فرستاده خدا و برترینِ عرب و عجم، و بهترین کسى که ارشاد نموده
و دانا هَم، و بر اهل بیت طاهرینش صلّى اللّه علیهم و سلَّم.
امّا بعد این کتابى است که گرد آوردم در آن جواهر و گوهرهاى الفاظ و
چشمههاى معانى را که مایه نفع براى منتفعین و علم براى جامعین و
حافظین است، قرار دادم آن را ده باب بر ترتیب و نظم اعداد، البتّه غیر من
نیز این راه را پیموده و مختصرى بر این منوال تألیف نموده لکن من در
این کتاب اضافه بر آنچه او ذکر کرده گرد آوردم، چه هر کس بذل مىکند
به قدر استطاعتش که علم درک نمىشود غایتش.
باب
ذکر ما جاء فی واحد
قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أیُّهَا النّاسُ إنَّ رَبَّکُم واحِدٌ، وَ إنَّ أباکُم واحِدٌ ، لا
فَضلَ لِعَرَبِیٍّ عَلى عَجَمِیٍّ، وَ لا لِعَجَمِیٍّ عَلى عَرَبِیٍّ، وَ لا لأحمَرَ عَلى أسوَدَ، وَ لا لأسوَدَ
عَلى أحمَرَ إلاّ بِالتَّقْوى، قالَ اللّهُ تَعالى:«إنَّ أکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أتْقاکُم(1)»(2).
است و پدر شما یکى است پس فضیلتى ندارد عرب بر عجم و عجم بر
عرب و سرخ بر سیاه و سیاه بر سرخ مگر به سبب تقوى و پرهیزکارى،
چنانچه بارى تعالى فرموده: «همانا گرامیترین شما نزد خدا پرهیزکارترین
شماست».
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَصلَةٌ مَن لَزِمَها أطاعَتْهُ الدُّنیا وَ الآخِرَةُ ، وَ رَبِحَ الفَوزَ بِقُربِ
اللّهِ تَعالى فِی دارِ السَّلامِ ، قِیلَ : وَ ما هِیَ یا رَسُولَ اللّهِ ؟ قالَ : التَّقوى ، مَن أرادَ أن
(1) سورة الحجرات(49) : 13 .
(2) تحف العقول : 34، و بحار الأنوار 76: 350 مثله، و أخرج الحدیث کثیر من العامة، راجع
کنز العمّال 3: 93 و 699.
یَکُونَ أعَزَّ النّاسِ فَلْیَتَّقِ اللّهَ . ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَةَ: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا وَ یَرْزُقْهُ
مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ(1)»(2).و نیز فرمود: یک خصلت است که هر کس ملازمت کند آن را اطاعت کند
او را دنیا و آخرت، و سود برد فایز شدن به قرب الهى را در بهشت. گفتند:
آن چیست اى رسول خدا؟ فرمود: تقوى و پرهیزکارى، پس هر که
مىخواهد عزیزترین مردم باشد تقوى پیشه کند و از خدا بپرهیزد، سپس
این آیه را تلاوت فرمود: «هر که بترسد از خدا و پرهیز کند از چیزهائى که
خدا نهى فرموده، حقتعالى مقرّر فرماید براى او راه و چاره هر کار و أمرى از
امور دنیا و آخرتش را، و روزى دهد او را از جائى که گمان نداشته باشد و به
خاطرش خطور ننموده باشد».
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : فَقِیهٌ واحِدٌ(3) أشَدُّ عَلى إبلِیسَ مِن ألْفِ عابِدٍ(4).
و نیز فرمود: وجود یک مرد فقیه، سختتر است بر ابلیس از هزار عابد.ظاهرا مراد از فقیه عالمى است که در امر دین بینا و بصیر باشد، چنانچه
در جملهاى از احادیث به این معنى استعمال شده است. و معلوم است که
شیطان هزار جاهل متنسّک را به اندکى گمراه مىکند امّا از عهده یک عالم
متمسّک و متّقى به هزار حیله برنمىآید، خصوصا در باب فقه.
(1) سورة الطلاق (65) : 2-3 .
(2) کنز الفوائد 2 : 10، مجموعة ورّام 2 : 117، رواه المجلسی فی بحار الأنوار 67: 285، أیضا
74: 169، و المحدث النوری فی مستدرک الوسائل 11: 267.
(3) فی «م»: فقیهٌ واحدٌ فی الإسلام .
(4) أمالی الطوسی: 366، مجموع الغرائب : 427، عوالی اللآلی 1: 189، بحار الأنوار 1: 177،
أیضا 2: 16 و 25، أخرج الحدیث کثیر من العامّة، راجع الجامع الصغیر 1 : 219، کنز العمّال
9: 485، و فی تفسیر الإمام العسکری «ع»: فقیهٌ واحدٌ ینقذ یتیما من أیتامنا المنقطعین عن
مشاهدتنا بتعلّم ما هو محتاجٌ إلیه أشدّ...الخ.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : الکَلِمَةُ الواحِدَةُ مِنَ الحِکمَةِ یَسمَعُهَا الرَّجُلُ فَیَقُولُها، أو(1) یَعمَلُ بِهاخَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ(2).
و نیز فرمود: مردى که یک کلمه از حکمت بشنود و بگوید آن را یا عملکند به مضمون آن، بهتر است از عبادت یک سال. زیرا با یک کلمه از
حکمت ملوک بسیارى زیست مىکنند، چنانچه بزودى بیاید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خُلَّةٌ مَن ضَمِنَها لِی ضَمِنتُ لَهُ عَلَى اللّهِ الخِیرَةَ فِی جَمِیعِ اُمُورِهِ، قِیلَ: وَ
ما هِیَ یا رَسُولَ اللّهِ ؟ قالَ: الرِّضى ، فَإنَّهُ ما رَضِیَ أحَدٌ بِقَضاءِ اللّهِ إلاّ جَعَلَ اللّهُ لَهُ الخِیرَةَ(3).
مىکنم برایش نزد خدا بهترین خیر و صلاح در جمیع امورش را. عرض
کردند: آن خصلت کدام است اى رسول خدا؟ فرمود: رضا به قضاى الهى،
زیرا راضى نمىشود احدى به قضاى حقتعالى مگر آنکه قرار مىدهد خدا
براى او از خیر و نیکى افضل و اصلح را.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَلَّةٌ مَن کانَت فِیهِ أدرَکَ مَنزِلَةَ الصّائِمِ القائِمِ الُمجاهِدِ فِی سَبِیلِ
اللّهِ، قِیلَ : وَ ما هِیَ یا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ : حُسنُ الخُلقِ(4).
که روزها را روزه دارد و شبها را به عبادت قیام نماید، و در راه خدا جهاد
کند. گفتند: اى رسول خدا چیست آن؟ فرمود: خلق نیکو.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : لا یَجزی وَلَدٌ والِدَهُ إلاّ بِشَیءٍ واحِدٍ ، وَ هُوَ أن یَجِدَهُ مَملُوکا ،
(1) فی «أ» و «ق» : و .
(2) نزهة الناظر : 3 ، أعلام الدِّین : 82، بحار الأنوار 1: 183، کنز العمّال 10: 177.
(3) مشکاة الأنوار 1: 71، عنه فی بحار الأنوار 71 : 158 آخر الحدیث.
(4) فی الکافی 2: 103: إنّ حسن الخلق یبلغ بصاحبه درجة الصائم القائم، و مثله فی کثیر من
المصادر.
فَیَشتَرِیهِ وَ یُعتِقَهُ(1).و نیز فرمود: کفایت نمىکند فرزندى پدرش را مگر به یک چیز و آن این
است که پدرش را عبد و برده بیابد پس او را بخرد تا آزاد شود ـ چون
انسان مالک عمودین خویش نمىشود.
وَ قالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : عَلِّمنِی یا رَسُولَ اللّهِ خَصلَةً تَجمَعُ لِی خَیرَ الدُّنیا وَ
الآخِرَةِ ، فَقالَ : لا تَکذِبْ ، قالَ الرَّجُلُ : فَکُنتُ عَلى خِلالٍ یَکرَهُهَا اللّهُ سُبحانَهُ ،
فَتَرَکتُها خَوفا أن یَسألَنِی سائِلٌ: هَل عَمِلتَ کَذا وَ کَذا ؟ فَأفتَضِحَ ، أو أکذِبَ ، فَأکُون
قَد خالَفتُ رَسُولَ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم فِیما دَلَّنِی عَلَیهِ(2).
سبب آن خیر و نیکى دنیا و آخرت براى من جمع شود. آن حضرت
فرمود: هر گز دروغ نگو. آن مرد گفت: کارهاى ناپسندى در من بود که
خدا دوست نمىداشت، پس تمام آنها را ترک کردم از ترس آنکه مبادا از
من بپرسند، پس رسوا شوم اگر راست بگویم، و مخالفت عهدم با رسول
خدا نموده باشم اگر دروغ بگویم.
وَ قالَ أمِیرُالمُؤمِنِینَ علیهالسلام (3): خَصلَةٌ مَن عَمِلَ بِها کانَ مِن أقوَى النّاسِ ، قِیلَ : وَ
(1) الزّهد للحسین بن سعید الأهوازیّ: 40، مجموعة ورّام 1 : 13، مسند ابن الجعد: 392،
المصنّف 6: 98، الأدب المفرد: 13، السنن الکبرى 3: 173، المنتقى من السنن المسندة: 244،
شرح معانی الآثار 3: 109، حدیث خیثمة: 183، صحیح ابن حبّان 2: 167، المعجم
الأوسط 3: 281، أیضا 6: 372، أیضا 8: 260و254، تاریخ جرجان: 184، أخبار
إصفهان2: 245، أحکام القرآن للجصّاص 1: 79و169، أیضا2: 224، أیضا 3:
219و285و569، تفسیر القرطبی 5، الجامع الصغیر 2 : 754. فی الأوّلین: لیس له جزاء إلاّ
فی خصلتین:...أو یکون علیه دَین فیقضیه عنه .
(2) مجموع الغرائب : 427، فقه الرضا «ع»: 354، بحار الأنوار 69: 262، مستدرک الوسائل
9: 87 .
(3) فی «م» و «ش» : و جاء عن ....
ما هِیَ یا أمِیرَالمُؤمِنینَ ؟ قالَ: التَّوَکُّلُ عَلَى اللّهِ عَزَّوجَلّ(1).حضرت أمیر المؤمنین على علیهالسلام فرمود: یک خصلت است هر که به آن
عمل کند از همه مردم قوىتر باشد. گفتند: کدام خصلت است یا أمیر
المؤمنین؟ فرمود: توکّل و اعتماد بر خدا.
وَ قالَ علیهالسلام : أفضَلُ العِبادَةِ شَیءٌ واحِدٌ وَ هُوَ العَفافُ(2).
و نیز فرمود: برترین عبادات یک چیز است و آن پارسائى و باز ایستادن ازحرام است.
وَ قالَ رَجُلٌ لأحَدِ الأئِمَّةِ علیهمالسلام : عَلِّمنِی(3) ما یَجمَعُ لِی خَیرَ الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ لا تُطِلعَلَیَّ، فَقالَ: عَلَیکَ بِشَیءٍ واحِدٍ ، وَ هُوَ تَرکُ الغَضَبِ(4).
مردى خدمت یکى از ائمّه علیهمالسلام عرضه داشت: اى فرزند رسول خدا مرایک پندِ مختصر و کوتاه بیاموز که با عمل کردن به آن، دنیا و آخرت برایم
جمع شود، آن حضرت فرمود: بر تو باد به یک چیز و آن ترک غضب است.
مترجم گوید: در روایت دیگرى فرمودند: غضب کلید هر شرّى است،
آدمى غضب مىنماید پس تهمت مىزند و یا غضب مىنماید پس قتل
مىکند، و نیز غضب و متابعت آن منازعه با خداست.
(1) تحف العقول : 27 مثله، رواه النوری فی مستدرک الوسائل 11 : 220.
(2) رواه المحدث النوری فی المستدرک 11 : 276.
(3) فی «م» و «ش» : یابن رسول اللّه علّمنی ...
(4) الکافی 2: 303، الزهد للأهوازی: 26، تحف العقول : 47و359، الغایات (جامع
الأحادیث و...): 191 مثله، رواه ورّام بن أبی فراس فی مجموعته 1 : 122، و الکفعمی فی
مجموع الغرائب: 427، منیة المرید: 319، بحار الأنوار 72 : 295، المصنّف 6:96، الآحاد و
المثانی 2: 380، مسند أبی یعلی 3: 166، أیضا 10: 51، أیضا 12: 226، صحیح ابن حبّان
12: 503، المعجم الأوسط 7: 277، المعجم الکبیر 2: 263، أیضا 7: 70، مسند الشامیین
3: 25، شرح نهج البلاغة 10: 158، کنز العمّال 3: 827. فی أغلب المصادر: قال رجل
لرسول اللّه...
وَ رُوِیَ عَنهُم : إنَّ أصلَ کُلِّ خَیرٍ فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ شَیءٌ واحِدٌ وَ هُوَ الخَوفُ مِنَ
اللّهِ تَعالى(1).
و آخرت یک چیز مىباشد و آن ترس از حقتعالى است. مترجم گوید: و
لازمه خوف از خدا معرفت او است بدلیل: «إنَّما یَخشَى اللّهَ مِن عِبادِهِ العُلَماء»و کسى که قدرت و غلبه خدا را بر ممکنات و احتیاج خود را در بقاء و فنا
به او بداند خائف مىشود آنگاه تقوا پیشه مىکند و از دنیا و دنیائى
سخاوت مىورزد.
وَ قِیلَ لِبَعضِهِم : ما أعجَبُ الأشیاءِ ؟ فَقالَ : شَیءٌ واحِدٌ ، وَ هُوَ قَلبٌ عَرَفَ اللّهَ
عَزَّوجَلَّ ثُمَّ عَصاهُ(2).
چیز، و آن دلى است که شناخته باشد خدا را پس نافرمانى او کند.
وَ قالَ بَعضُ العُلَماءِ : أشقَى النّاسِ رَجُلٌ واحِدٌ وَ هُوَ مَن کَفى أمرَ دُنیاهُ وَ لَم یَهتَمَّ
بِدِینِهِ(3).
کفایت کند امّا به دینش اهتمام نورزد.
وَ قالَ: أغبَنُ النّاسِ رَجُلٌ واحِدٌ وَ هُوَ مَن غَبَنَ نَصِیبَهُ مِنَ اللّهِ(4).
(1) رواه المحدّث النوری فی المستدرک 11: 235، و نسبه ابن کثیر فی البدایة و النهایة 10: 279
إلى أبی سلیمان الدارانی .
(2) روضة الواعظین 2 : 415 ، مجموعة ورّام 1 : 62، الکشکول للبهائی 1 : 17، شرح نهج
البلاغة 6: 236 نسبه إلى الفضیل بن عیاض.
(3) مجموع الغرائب : 427.
(4) نفس المصدر السابق، دستور معالم الحکم: 20، بحار الأنوار 74: 226. و فی تحف العقول:
...و المغبون من غبن نصیبه من اللّه، فخذ من الدّنیا ما أتاک واترک ما تولّى، فإن أنت لم تفعل
فأجمل فی الطلب .
و نیز فرموده: مغبونترین مردم کسى است که در نصیب خود از حقتعالى
مغبون شده باشد.
وَ قِیلَ لِبَعضِهِم: مَن أعظَمُ النّاسِ قَدرا ؟ قالَ : رَجُلٌ واحِدٌ وَ هُوَ مَن لَم یَجعَلِ
الدُّنیا لِنَفسِهِ خَطَرا.
وَ قِیلَ : هُوَ الَّذِی لا یُبالِی بِالدُّنیا فِی یَدَی مَن کانَت(1).
فرمود: آنکه براى دنیا نزدش قدر و منزلتى قرار داده نشده باشد.
و گفته شده: آن کسى است که اعتنائى به دنیا نداشته باشد در دست هر که
باشد.
وَ أجوَدُ النّاسِ رَجُلٌ واحِدٌ وَ هُوَ مَن جادَ مِن قِلَّةٍ.
اُخِذَ ذلِکَ مِن قَولِ النَّبِیِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أفضَلُ الصَّدَقَةِ جُهدُ المُقِلِّ(2).
مضمون گرفته شده از قول رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم که فرموده: بهترین صدقات،
بذل مال نمودن مردِ فقیر است آنچه ممکنش باشد.
وَ أسوَأُ النّاسِ حالاً رَجُلٌ واحِدٌ وَ هُوَ مَن لا یَثِقُ بِأحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ، وَ لا یَثِقُ بِهِ
أحَدٌ لِسُوءِ نَظَرِهِ(3).
جهت بدگمانى که نسبت به مردم دارد، و هیچ کس نیز به او اعتماد نداشته
باشد از جهت سوء نظرش.
(1) نزهة الناظر : 51 ، مجموعة ورّام 2 : 29، مجموع الغرائب : 427 .
(2) مجموع الغرائب : 427 .
(3) مجموع الغرائب : 427 ، بهجة المجالس : 421 .
وَ أصبَرُ النّاسِ رَجُلٌ واحِدٌ وَ هُوَ الَّذِی لا یُفشِی سِرَّهُ إلى صَدِیقِهِ مَخافَةَ أن یَقَعَ
بَینَهُما فَیُفشِیهِ(1).
ترس آنکه مبادا روزى دشمنش شود و راز او را فاش کند.
وَ أعجَزُ النّاسِ رَجُلٌ واحِدٌ وَ هُوَ المُفَرِّطُ فِی طَلَبِ الإخوانِ(2).
و عاجزترین مردم کسى است که در یافتن برادران دینى تفریط مىکند،یعنى نمىتواند براى خود دوستى پیدا کند.
وَ أعَزُّ الأشیاءِ شَیءٌ واحِدٌ وَ هُوَ أخٌ یُوثَقُ بِعَهدِهِ(3)، وَ یُسکَنُ إلى غَیبِهِ.
عزیزترین و نایابترین أشیاء یک چیز است و آن برادرى است که به عهدو پیمانش اعتماد شود، و دیگران در غیبت و عدم حضورش هم از جهت
او در سکون و آرامش باشند.
وَ قالَ أحَدُ الفُضَلاءِ : أحَبُّ الأشیاءِ إلَیَّ شَیءٌ واحِدٌ وَ هُوَ الإفضالُ عَلَى الإخوانِ.
یکى از فضلاء فرموده: بهترین چیزها نزد من یک چیز است و آن إفضال و
بخشش به برادران است.
وَ قِیلَ لآخَرٍ : أیُّ الأشیاءِ أنتَ بِهِ أشَدُّ فَرَحا ؟ فَقالَ : شَیءٌ واحِدٌ وَ هُوَ قُوَّتِی عَلى
مُکافأةِ مَن أحسَنَ إلَیَّ.
فاضل دیگرى را گفتند: به چه چیز از همه بیشتر خوشحال مىشوى؟
گفت: به یک چیز و آن قدرت من است بر تلافى کردن احسان و نیکیى که
دیگرى در حقّ من نموده است.
وَ قِیلَ لَهُ : ما أفضَلُ الأعمالِ ؟ فَقالَ : شَیءٌ واحِدٌ وَ هُوَ إدخالُ السُّرُورِ عَلى قَلبِ
(1) مجموع الغرائب : 427 .
(2) المصدر السابق .
(3) أثبتناه من «ع»، فی «آ» : بعقده، فی «م» : بعقله .
مُؤمِنٍ(1).و نیز از او پرسیدند: برترین أعمال چیست؟ گفت: یک چیز و آن
خوشحال کردن دل مؤمن است.
وَ سُئِلَ حَکِیمٌ عَنِ البُخلِ ، وَ الجُبنِ ، وَ الحِرصِ ، فَقالَ : الجَمِیعُ طَبِیعَةٌ واحِدَةٌ ، وَ
یَجمَعُهُنَّ شَیءٌ واحِد ، و هو سُوءُ الظَّنِّ(2).
جمع مال پرسیدند، گفت: منشأ جمیع یک چیز است و آن سوء ظنّ یعنى
بد گمانى به خدا است.
وَ قِیلَ : ما شَیءٌ أضَرَّ بِالإنسانِ مِن شَیءٍ واحِدٍ، وَ هُوَ لَجاجُهُ فِی الباطِلِ، وَ لا شَیءٌ
أقعَدَ بِهِ عَن مَکرَمَةٍ مِن شَیءٍ واحِدٍ ، وَ هُوَ صِغَرُ(3) هِمَّتِهِ(4).
لجاجت در باطل است.
و هیچ چیزى مانع پیشرفت و ترقّى انسان به مراتب عالیه نمىشود بیشتر
از یک چیز و آن کم همّتى اوست.
وَ قالَ بَعضُ الحُکَماءِ : امتَحَنتُ خِصالَ النّاسِ ، فَوَجَدتُ أشرَفَها خَصلَةً واحِدَةً وَ
هِیَ صِدقُ اللِّسانِ، فَمَن عَدِمَ فَضِیلَةَ الصِّدقِ مِن مَنطِقِهِ فَقَد فُجِعَ بِأکرَمِ أخلاقِهِ .
یکى از حکماء گفته: من خصلتهاى مردم آزمودم پس شریفترین آنها را
در یک چیز یافتم و آن راستگویى است، پس کسى که زبانش راستگو
نباشد مصیبت زده شده است به از دست دادن بهترین اخلاقش .
(1) مجموع الغرائب : 427 .
(2) علل الشرائع 2 : 246 ، مجموعة ورّام 1 : 63، 2 : 35 عن أمیرالمؤمنین علیهالسلام ، بهجة
المجالس : 420.
(3) فی «ع» : ضعف .
(4) و لذلک قالوا: المَرءُ یَطِیرُ بِهِمَّتِهِ کَالطَّیرِ بِجَناحَیهِ .
وَ أقبَحُ القَبائِحِ شَیءٌ واحِدٌ ، وَ هُوَ الکِذبُ .
و زشتترین زشتىها یک چیز است و آن دروغ است.
وَ ابتِداءُ مَنازِلِ الحَمدِ شَیءٌ واحِدٌ ، وَ هُوَ السَّلامةُ مِنَ الذَّمِّ .
و ابتداى منازل و مراتب حمد یک چیز است و آن سلامتى از ذمّ و بدى
است.
وَ أعظَمُ ما عَلَى الإنسانِ مِنَ الضَّرَرِ شیءٌ واحِدٌ، وَ هُوَ قِلَّةُ عِلمِهِ بِعُیُوبِهِ.
و بزرگترین ضرر بر انسان یک چیز است و آن کمى علم و دانائى اوست بر
عیوبش.
وَ قِیلَ لِحَکِیمٍ : ما أجَلُّ ما أفادَکَ الدَّهرُ ؟ فَقالَ : شَیءٌ واحِدٌ ، وَ هُوَ العِلمُ(1).
حکیمى را گفتند: بزرگترین فائدهاى که روزگار به تو رسانده چیست؟گفت علم است.
وَ قالَ بُزُرجْمِهر : قَد یَغرِسُ الحَکِیمُ جُزءا واحِدا مِنَ الحِکمَةِ ، فَتَعِیشُ بِهِ مُلُوکٌ
کَثِیرَةٌ.
بوذرجمهر گفته: بسا حکیمى که یک نهال از حکمت مىکارد پس زندگى
مىکنند به آن پادشاهان فراوانى.
وَ قِیلَ لَهُ : أیُّ الخُصُومِ ألَدُّ ؟ فَقَالَ : خَصمٌ واحِدٌ ، وَ هُوَ العَمَلُ السَّیِّء ، قِیلَ : فَما
أحمَدُ الأشیاءِ ؟ قالَ : شَیءٌ واحِدٌ ، وَ هُوَ ثَمَرةُ العَمَلِ الصّالِحِ(2).
گفت: عمل بد. گفتند: پسندیدهترین چیزها کدام است؟ گفت: ثمره و
نتیجه عمل صالح.
(1) العقد الفرید 1 : 193 ، فیه العلم به .
(2) العقد الفرید 1 : 193 مثله، إرشاد القلوب 1 : 51.
وَ قِیلَ لِبَعضِ الزُّهّادِ : دُلَّنا عَلى عِظَةٍ واحِدَةٍ تَکُونَ أبلَغُ العِظاتِ ، فَقالَ : النَّظَرُ
إلى مَحَلَّةِ الأمواتِ(1).
گفت: نظر گردن به جایگاه مردگان.
وَ قالَ لَهُ رَجُلٌ : أوصِنِی ، فَقالَ لَهُ : اُوصِیکَ بِشَیءٍ واحِدٍ ، إنَّ اللَّیلَ وَ النَّهارَ
یَعمَلانِ فِیکَ فَاعمَلْ فِیهِما(2).
چیز، همانطور که شب و روز روى تو کار مىکنند و از عمر تو مىکاهند تو
نیز در آنها کارى کن.
وَ قِیلَ : إنَّما لَکَ مِن عُمُرِکَ یَومٌ واحِدٌ ، لأنَّ أمسَکَ قَد خَلا ، وَ غَدَکَ لَم یَأتِ ، فَإن
صَبَرتَ لِیَومِکَ أحمَدتَ أمرَکَ ، وَ قَوِیتَ عَلى غَدِکَ ، وَ إن عَجَزتَ عَن یَومِکَ ذَمَمتَ
أمرَکَ ، وَ ضَعُفتَ عَن غَدِکَ .
گفتهاند: منحصرا از عمرت فقط یک روز براى تو است، بجهت آنکه روز
پیشین گذشته است و روز آینده نیامده است، پس اگر صبر کردى در آن
یک روز، یعنى خود رانگه داشتى از کارهاى بد، و صبر کردى بر تحمّل
کارهاى سخت و پسندیده، کارى کردهاى که هم مورد ستایش واقع
مىشود، و هم تجدید قوى نمودهاى براى فرداى خود. و اگر عاجز و
درمانده شدى از روز خود و صبر نکردى نکوهیده کردهاى کار خود را و
ضعیف و درمانده شدى از فرداى خود.
وَ قالَ بَعضُهُم : إنَّما بَینِی وَ بَینَ المُلُوکِ یَومٌ واحِدٌ ، أمّا أمسِ ، فَلا یَجِدُونَ لَذَّتَهُ ،
وَ لا أجِدُ شِرَّتَهُ(3)، وَ إنِّی وَ أیّاهُم مِن غَدٍ عَلى وَجَلٍ ، وَ إنَّما هُوَ الیَومُ وَ ما عَسى أنیَکُونَ الیَومُ(4).
(1) إرشاد القلوب 1 : 64 .
(2) کنز الفوائد 2 : 163 ، أعلام الدِّین : 154، إرشاد القلوب 1 : 51.
(3) فی بعض النسخ : شدّته .
دیگرى گفته است: تفاوت بین من و پادشاهان فقط در یک روز است و
آن همان روزى است که در آن بسر مىبریم، چه آنکه روزِ قبل گذشته
است، پس پادشاهان، دیگر لذّت آن را نمىیابند و من سختى آن را، و امّا
روز آینده، پس من و پادشاهان هر دو از آن در خوف و هراسیم چون
نمىدانیم چه خواهد شد، پس فرق من و ایشان در همین روز حاضر است
که آنان شاید در لذّت بردن باشند و من صبر نمایم ، و یک روز چه خواهد
بود؟ یعنى ارزش ندارد که حسرت بر آن برده شود.
وَ قالَ : إنَّما یَنتَفِعُ المَرءُ مِن عُمُرِهِ بِالسّاعَةِ الَّتِی هُوَ فِیها مَعَ سُرعَةِ تَفَصِّیها(1)، فَماأخیَبَ امرَءا باعَ الخُلُودَ الدّائِمَ فِی النَّعِیمِ بِساعَةٍ وَشِیکَةِ التَّصَرُّمِ، عائِدَةٍ بِأعظَمِ التَّنَدُّمِ.
و نیز گفته: آدمى منتفع مىشود از عمرش فقط به آن ساعتى که در آن بسر
مىبرد با اینکه آن نیز زودگذر است، پس چقدر بد بخت و محروم است
کسى که بفروشد جاودانگى و خلود در نعمتهاى بهشت را به لذّت
معصیت، در آن یک ساعت زودگذر که عایدى نخواهد داشت جز
پشیمانى بزرگ و طولانى.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ فَقالَ : یا بُنَیَّ ، احذَرْ خَصلَةً واحِدَةً تَسلَم ، لا تَدخُل مَداخِلَ
السُّوءِ تُتَّهَم؛ وَ اتَّبِعْ خَصلَةً واحِدَةً تَغنَم، وَ اشکُرْ تَدُم لَکَ النِّعَمُ.
حکیمى فرزند خود را وصیّت کرد و گفت: اى پسر جان بپرهیز از یک
خوى بد تا سالم بمانى، داخل مشو در جاهاى بد که متّهم خواهى شد. و
پیروى کن از یک خصلت خوب تا غنیمت یابى، سپاس و شکر نعمت
گذار تا بر تو دائم بماند.
وَ اعلَم أنَّ العِزَّ فِی خَصلَةٍ واحِدَةٍ وَ هِیَ طاعَةُ اللّهِ ؛ وَ الذُّلَّ فِی خَصلَةٍ واحِدَةٍ وَ
هِیَ مَعصِیَةُ اللّهِ ؛ (وَ الغِنى فِی خَصلَةٍ واحِدَةٍ وَ هِیَ الرِّضا بِقِسمِ اللّهِ)(2)؛ وَ الفَقرَ فِی خَصلَةٍواحِدَةٍ وَ هِیَ استِقلالُ نِعَمِ اللّهِ ؛ وَ النّاسَ یَتَفاضَلُونَ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ العَقلُ، وَ
(1) تاریخ دمشق 22: 60، و شرح نهج البلاغة 2: 94، ناسبا له إلى أبی حازم الأعرج.
(2) فی «م» و «ش» : تقضیها. و لیس فیهما لفظ : الدائم.
(3) ما بین القوسین لا یوجد فی «أ» .
یَتَمَیَّزُونَ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ العِلمُ ، وَ یَفُوزُونَ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ العَمَلُ ، وَ
یَسُودُونَ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ الحِلمُ، فَعَلَیکَ یا بُنَیَّ فِی دِینِکَ بَشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ الازدِیادُ ، وَ
فِی دُنیاکَ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ الاقتِصادُ(1). و بدان که عزّت در یک خصلت است و آن اطاعت خداست، و ذلّت در
یک خصلت است و آن نافرمانى و معصیت خداست. (و بى نیازى در یک
خصلت است و آن رضایت به تقسیم خداست) و فقر در یک خصلت
است و آن کم شمردن نعمتهاى الهى است.
و بدان که مردم بر یکدیگر فضیلت و برترى مىیابند به یک خصلت و آن
عقل است. و از یکدیگر متمایز مىشوند به یک خصلت و آن علم است. و
رستگار مىشوند به یک خصلت و آن عمل است. و سیادت مىیابند به
یک خصلت و آن حلم است.
پس بر تو باد اى پسر جان در دین خود به یک چیز و آن ازدیاد است یعنى
هر چه مىتوانى جدّیت و تلاش کن، و بر تو باد در دنیایت به یک چیز و
آن اقتصاد و میانه روى است.
وَ قالَ حَکِیمٌ آخَرُ لِتِلمِیذِهِ : اعلَمْ أنَّهُ لَیسَ لَکَ أنصَحُ مِن صَدِیقٍ واحِدٍ وَ هُوَ
عَقلُکَ؛ وَ لا أغَشُّ مِن عَدُوٍّ واحِدٍ وَ هُوَ جَهلُکَ ؛ وَ لا أصدَقُ مِن وافِدٍ واحِدٍ وَ هُوَ
أجَلُکَ ؛ وَ لا أکذَبُ مِن موعِدٍ واحِدٍ وَ هُوَ أمَلُکَ ، فَاحفَظْ دِینَکَ وَ دُنیاکَ بِخَصلَةٍ
واحِدَةٍ وَ هِیَ العَفافُ؛ وَ اغلِبْ طارِقَ النَّوائِبِ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ حُسنُ الصَّبرِ ؛ وَ أرِحْ
قَلبَکَ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ تَرکُ الحَسَدِ ؛ وَ تَزَیَّنْ بَینَ النّاسِ بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ الکَرَمُ، وَ
تَودَّدْ إلَیهِم بِشَیءٍ واحِدٍ وَ هُوَ حُسنُ الخُلقِ.
حکیمى دیگر به شاگرد خود گفت: بدان که نیست تو را خیر خواهتر از
یک دوست و آن عقل توست. و نیست تو را فریب دهندهتر از یک دشمن
و آن جهل و نادانى توست. و بدان که نیست رسول و پیام آورى راستگوتر
از یک چیز و آن اجل توست. و نیست وعده دهندهاى دروغگوتر از یک
(1) تمامها فی مجموع الغرائب: 427 من کتاب الغرر و الأخبار لابن زهرة.
چیز و آن امل و آرزوى توست. پس حفظ کن دین و دنیاى خود را به یک
خصلت و آن عفاف و اجتناب از حرام است. و غلبه کن بر بلاهاى نازله به
یک چیز و آن صبر جمیل است، یعنى شکیبائى که در آن شکوه نباشد. و
راحت نما قلب خود را به یک چیز و آن ترک حسد است. و زینت نما خود
را در بین مردم به یک چیز و آن کرم و بخشش است. و دوستى کن با مردم
به یک چیز و آن خلق نکو است.
وَ اعلَم أنَّ أعلى مَنازِلِ الإیمانِ(1) دَرَجةً واحِدَةً ، مَن بَلَغَ إلَیها فَقَد فازَ وَ ظَفِرَ ، وَهِیَ أن تَنتَهِی سَرِیرَتُهُ فِی الصَّلاحِ إلى أن لا یُبالِی بِها إذا ظَهَرتْ ، وَ لا یَخافُ عِقابَها إذَا
استُتِرَتْ(2).
آن رسد رستگار و پیروز است و آن درجه آن است که چنان باطن و ضمیر
خود را شایسته و نیکو کند که باکى نداشته باشد اگر ظاهر و آشکار شود، و
از عقاب نترسد اگر مستور و پنهان بماند.
(1) فی «م» : أهل الإیمان .
(2) مجموعة ورّام 2 : 117 عن رسول اللّه «ص» .
باب
ذکر ما جاء فی اثنین
قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : العُلَماءُ رَجُلانِ: رَجُلٌ آخِذٌ بِعِلمِهِ فَهُوَ ناجٍ، وَ
رَجُلٌ تارِکٌ لِعِلمِهِ فَهُوَ هالِکٌ(1).
چنگ زده است به علم خود، یعنى متابت علم خود مىکند پس او نجات
یافته است، و دیگر آن عالمى است که ترک علم خود کرده و به آن عمل
نمىکند پس او هلاک شونده است.
وَ قالَ النَّبِیُ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : العِلمُ عِلمانِ : عِلمٌ فِی القَلبِ ، فَذاکَ العِلمُ النّافِعُ ، وَ عِلمٌ
عَلَى اللِّسانِ ، فَذاکَ حُجَّةٌ عَلَى العَبدِ(2).
دل جاى گیرد و آن علمى است که نافع است. و دیگر آن علمى است که
(1) الخصال 1: 51، باب الاثنین ح 63، أعلام الدِّین: 89 من کنز الفوائد.
(2) أعلام الدِّین : 81 من کنز الفوائد، إرشاد القلوب 1 : 15.
بر زبان است و آن حجّت بر بنده است.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : العِلمُ عِلمانِ : عِلمُ الأدیانِ ، وَ عِلمُ الأبدانِ(1).
همچنین فرمود: علم بر دو قسم است: علم أدیان که مربوط به دین ومذهب است، و علم أبدان که متعلّق به جسم و بدن است.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : لا خَیرَ فِی العَیشِ إلاّ لِرَجُلَینِ : عالِمٍ مُطاعٍ ، وَ مُستَمِعٍ واعٍ(2).
و نیز فرمود: خیر و خوبى در زندگى نیست مگر براى دو کس: یکى عالممطاع که آنچه گوید بشنوند و اطاعت کنند، و دیگر مستمع حافظ که گوش
کننده کلام عالم باشد و حفظ کند آن را، پس منحصرا یا باید عالم بود و یا
متعلّم.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : مَنهُومانِ(3) لا یَشبَعانِ : طالِبُ عِلمٍ ، وَ طالِبُ دُنیا(4).
و فرمود: دو حریصند که سیر نمىشوند: یکى طالب علم، و دیگر طالبدنیا. در روایتى دیگر طالب مال است.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : یَهرمُ ابنُ آدَم وَ یَشُبُّ فِیهِ اثنانِ : الحِرصُ، وَ طُولِ الأمَلِ، وَ
أخَذَ حَجَرَینِ فَألقى بَینَ یَدَیهِ حَجَرا وَ قالَ : هذا أمَلُ ابنِ آدَم ، وَ ألقى خَلفَهُ حَجَرا وَ
قالَ : هذا أجَلُ ابنِ آدَم ، فَهُوَ یَرى أمَلَهُ وَ لا یَرى أجَلَهُ(5).
مىشود: یکى حرص، و دیگر طول أمل یعنى آرزوى دور و دراز، پس دو
عدد سنگ برداشت و یکى را در جلو و برابر خود انداخت و فرمود: این
بمنزله امل و آرزوى آدمىزاد است، و دیگرى را در عقب و پشت سر
(1) بحار الأنوار 1 : 220 من کنز الفوائد.
(2) الخصال 1: 40، باب الاثنین ح 28 ، أعلام الدِّین: 82 من کنز الفوائد.
(3) المنهوم: المولع بالشیء، الحریص.
(4) الکافی 1 : 36، الخصال 1: 53، باب الاثنین ح 69 ، نهج البلاغة : 556 ، أعلام الدِّین : 90
من کنز الفوائد.
(5) الخصال 1: 73، باب الاثنین ح 112 صدره، مجموعة ورّام 1 : 163، 272.
خود افکند و فرمود: این بمنزله اجل و مرگ بنى آدم است، لکن او آرزوى
خود را مىبیند و دنبال مىکند، امّا مرگ خود را که بدنبال اوست نمىبیند.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ألا اُخبِرکُم بِأَشقَى الأشقِیاءِ ؟ فَقالُوا: بَلى یا رَسُولَ اللّهِ، قالَ : مَنِ
اجتَمَعَ عَلَیهِ شَیئانِ : فَقرُ الدُّنیا ، وَ عَذابُ الآخِرَةِ(1).
رسول اللّه، فرمود: او کسى است که جمع شود در او دو چیز: فقر دنیا و
عذاب آخرت.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَصلَتانِ لَیسَ فَوقَهُما مِنَ الخَیرِ شَیءٌ : الإیمانُ بِاللّهِ ، وَ النَّفعُ لِعِبادِ
اللّهِ. وَ خَصلَتانِ لَیسَ فَوقَهُما مِنَ الشَّرِّ شَیءٌ : الإشراکُ بِاللّهِ ، وَ الضَّرَرُ لِعِبادِ اللّهِ(2).
و نفع رساندن به بندگان خدا. و دو خصلت است که بالاتر از آن شرّى
نیست: شرک به خدا، و ضرر رساندن به بندگان خدا.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : النّاسُ اثنانِ : فَواحِدٌ استَراحَ ، وَ آخَرُ أراحَ ، فَأمَّا الَّذِی استَراحَ
فَعَبدٌ أطاعَ اللّهَ فِی حَیاتِهِ ثُمَّ ماتَ فَأفضى إلى رَحمَةِ اللّهِ وَ نَعِیمٍ مُقِیمٍ ، وَ أمَّا الَّذِی أراحَ
فَعَبدٌ عَصَى اللّهَ فِی حَیاتِهِ ثُمَّ ماتَ ، فَأفضى إلى عِقابِ اللّهِ وَ هَوانٍ ألِیمٍ ، وَ لا یَستَوِی مَن
أفضى إلى رَحمَةِ اللّهِ وَ مَن أفضى إلى غَضَبِ اللّهِ(3).
آنست که راحت مىکند. امّا اوّل، آن بندهاى است که در طول زندگى
اطاعت خدا کند پس چون بمیرد به سوى رحمت خدا و نعمت بى انتها
رود و راحت شود. امّا دوم آن بندهاى است که در طول زندگى معصیت و
چون بمیرد به سوى عقاب و عذاب الیم رود و راحت کند دیگران را، و
(1) أعلام الدِّین : 159 من کنز الفوائد، مجموع الغرائب : 428 .
(2) تحف العقول : 35 ، مجموع الغرائب: 428 .
(3) الخصال 1: 38، باب الاثنین ح 21 ، أمالی الطوسی 2 : 184، و رواه ورّام بن أبی فراس فی
مجموعته 2 : 70، والدیلمی فی أعلام الدِّین: 208.
معلوم است کسانى که به سوى رحمت خدا روند با کسانى که به سوى
غضب خدا روند مساوى نیستند.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : المُؤمِنُ بَینَ مَخافَتَینِ : بَینَ أجَلٍ قَد مَضى لا یَدرِی مَا اللّهُ صانِعٌ
فِیهِ ؛ وَ أجَلٍ قَد بَقِیَ لا یَدرِی مَا اللّهُ قاضٍ فِیهِ(1).
مدّت گذشته از عمر خود که نمىداند خدا با اعمال ناشایست او چه
خواهد کرد، و دیگر ترس نسبت به بقیّه مدّت عمر که نمىداند خدا و قلم
قضا و تقدیر براى او چه رقم زده است.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم لأبِی ذَرٍّ رحمهالله : ألا أدُلُّکَ عَلى خَصلَتَینِ هُما أخَفُّ عَلَى الظَّهرِ وَ أثقَلُ
فِی المِیزانِ ؟ فَقالَ : بَلى یا رَسُولَ اللّهِ ، قالَ : عَلَیکَ بِحُسنِ الخُلقِ ، وَ طُولِ الصَّمتِ ، فَوَ
الَّذِی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ ما عَمِلَ الخَلائِقُ بِمِثلِهما(2).
بار مشقّت آنها بر گرده کم و سبک است، امّا در ترازوى سنجش اعمال
سنگین است؟ عرض کرد: بلى یا رسول اللّه، فرمود: بر تو باد به خوش
خلقى و سکوت بسیار، بخدا قسم که انجام ندادهاند خلایق عملى را به مثل
آندو.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَصلَتانِ لا تَجتَمِعانِ فِی مُؤمِنٍ : البُخلُ ، وَ سُوءُ الخُلقِ(3).
و نیز فرمود: دو خصلت است که در مؤمن جمع نمىشوند: بخل و عدمانفاق، و بد خلقى.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم لِلأشَجِّ العَبدِیِ(4) : إنَّ فِیکَ خَصلَتَینِ یُحِبُّهُمَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ : الحِلمُ ، وَ
(1) تحف العقول: 20، کنز الفوائد 2 : 10، نزهة الناظر : 14 ، تاریخ الیعقوبی 2 : 89، و رواه
ورّام بن أبی فراس فی مجموعته 1 : 131 .
(2) رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 107، أعلام الدِّین : 336 مثله.
(3) الخصال 1: 75، باب الاثنین ح 117 ، نزهة الناظر: 10، أعلام الدِّین: 294، مجموع
الغرائب 428.
(4) هو المنذر بن عامر العبدی العصری. راجع اُسد الغابة 1 : 96، 4 : 417.
الحَیاءُ(1).و نیز به اشج عبدى فرمود: در تو دو خصلت است که محبوب خدا و رسول
است: حلم و بردبارى، و حیا و شرم.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خُلَّتانِ مَن کانَتا فِیهِ کَتَبَهُ اللّهُ شاکِرا صابِرا ، وَ مَن لَم تَکُونا فِیهِ
یَکتُبُهُ اللّهُ لا شاکِرا وَ لا صابِرا : مَن نَظَرَ فِی دِینِهِ إلى مَن هُوَ فَوقَهُ فَاقتَدى بِهِ ، وَ نَظَرَ
فِی دُنیاهُ إلى مَن هُوَ دُونَهُ فَحَمدَ اللّهَ عَلى ما فَضَّلَهُ عَلَیهِ بِهِ(2).
صابر محسوب مىنماید، و هر که در او نباشد از زمره شاکرین و صابرین
خارج باشد: یکى آنکه در امر دینش نظر به بالاتر از خود نماید و به او
اقتدا کند، و دوم آنکه در امر دنیایش نظر به فرودست خود نماید، و حمد
خدا کند بر آنچه به او زیادتر عطا کرده.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : مَن کَفَّ عَن شَیئَینِ وَقاهُ اللّهُ شَیئَینِ : مَن کَفَّ لِسانَهُ عَن أعراضِ
المُسلِمِینَ(3) وَقاهُ اللّهُ عَثرَتَهُ ، وَ مَن کَفَّ غَضَبَهُ وَقاهُ اللّهُ عَذابَهُ(4).
نگهدارى کند: کسى که باز دارد زبان خود را از عِرض و آبروى مردم
حقتعالى او را از لغزش نگهدارى کند، و دیگر، کسى که باز دارد غضب
خود را نگهدارد حقتعالى او را از غضب خود.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : اتَّقُوا اللّهَ فِی الضَّعِیفَینِ : المَرأةِ ، وَ الیَتِیمِ(5).
(1) العقد الفرید 3 : 318، اُسد الغابة 1 : 96، کنز العمّال 3 : 133، و رواه الشیخ ورّام فی
مجموعته 1 : 124.
(2) تاریخ الیعقوبی 2 : 90 .
(3) فی «ش» : النّاس .
(4) رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 117.
(5) الفقیه 3 : 248 / 1179، الخصال 1: 37، باب الاثنین ح 13، مجموع الغرائب: 428.
و نیز فرمود: بپرهیزید از خداوند در امر دو ضعیف: یکى زن و دیگرى
یتیم.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : نِعمَتانِ مَغبُونٌ فِیهِما کَثِیرٌ مِنَ النّاسِ : الصِّحَّةُ ، وَ الفَراغُ(1).
و نیز فرمود: دو نعمت است که مغبون شوند در آن بسیارى از مردم: یکىصحّت بدن و أعضاء، و دیگر فراغ بال و فرصت. یعنى معمولاً در این دو
نعمت مغرور مىشوند و غنیمت نمىشمارند پس از آنکه از دستشان
رفت بر آندو حسرت مىخورند.
وَ سُئِلَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم عَن أکثَرِ ما یُدخِلُ النّارَ فَقالَ : الأجوَفانِ : البَطنُ ، وَ الفَرجُ(2).
و از آن جناب سؤال شد: به کدامین سبب مردم بیشتر داخل جهنّممىشوند؟ فرمود: به دو سوراخ تهى در بدن یعنى شکم و فرج، که اغلب
معاصى بخاطر آن دو صورت مىگیرد.
وَ قالَ أمِیرُالمُؤمِنِینَ علیهالسلام : النّاسُ فِی الدُّنیا رَجُلانِ : رَجُلٌ ابتاعَ نَفسَهُ فَأعتَقَها ،
وَ رَجُلٌ باعَ نَفسَهُ فَأوبَقَها(3).
خرید نفس خود را و آزاد نمود، یعنى آن را از بندگى دنیا و قید هوا و
هوس رها کرد، و دیگر عکس آن ، یعنى فروخت نفس خود را و برده دنیا
کرد او را.
وَ قالَ علیهالسلام : أفضَلُ العِبادَةِ فِی الدُّنیا(4) شَیئانِ : الصَّبرُ ، وَ انتِظارُ الفَرَجِ(5).
و نیز فرمود: برترین عبادت در دنیا دو چیز است: یکى صبر و شکیبایى، و(1) الکافی 8 : 152، الخصال 1: 34، باب الاثنین ح 6 و 7 ، تحف العقول : 36، أعلام الدِّین :
235، مجموعة ورّام 2 : 146.
(2) الخصال 1: 78، باب الاثنین ح 126، الاختصاص : 228، الجعفریّات: 150، مجموع
الغرائب: 428.
(3) نهج البلاغة : 493 / ح 133.
(4) «فی الدُّنیا» یوجد فی «أ» فقط.
(5) تحف العقول : 201.
دیگر انتظار فرج. ظاهرا مراد انتظارِ فرجِ آل محمّد علیهمالسلام مىباشد.
وَ قالَ علیهالسلام : قَصَمَ ظَهرِی رَجُلانِ : عالِمٌ مُتَهَتِّکٌ ، وَ جاهِلٌ مُتَنَسِّکٌ ، هذا یَصُدُّ(1)النّاسَ عَن عِلمِهِ بِتَهَتُّکِهِ ، وَ هذا یَدعُوهُم إلى جَهلِهِ بِتَنَسُّکِهِ(2).
و نیز فرمود: پشت مرا دو کس شکستند: یکى عالم پردهدر که هتک ناموسشرع کند، و دیگر جاهل و نادانى که مشغول به تعبّدات شود، زیرا چنین
عالمى با بى پروائى خود مردم را از علمش رویگردان مىکند، و چنان
جاهلى با عبادتش مردم را دعوت مىکند به جهل خود.
وَ قالَ علیهالسلام : أشَدُّ النّاسِ بَلاءا ، وَ أعظَمُهُم عَناءا مَن بُلِیَ بِشَیئَینِ : بِلِسانٍ
مُطلَقٍ، وَ قَلبٍ مُطبَقٍ ، فَهُوَ لا یُحمَدُ إن سَکَتَ ، وَ لا یُحسِنُ إن نَطَقَ(3).
دو چیز: یکى زبان طلق و روان، و دیگر دل مرده و گرفته، که اگر سکوت
کند پسندیده نخواهد بود سکوتش، و اگر تکلّم نماید نیکو نخواهد بود
سخنش، چون خودش عامل به گفتههایش نبوده اثر نمىبخشد.
وَ قالَ علیهالسلام : لَن یَعدَمَ الأحمَقُ خُلَّتَینِ : کَثرَةَ الالتِفاتِ ، وَ سُرعَةَ الجَوابِ ـ یَعنِی
سُرعَتَهُ(4)بِغَیرِ عِرفانٍ(5).
نکند: یکى آنکه بسیار التفات و نظر کند، و دیگر آنکه زود جواب بگوید
بدون آنکه فهمیده و سنجیده باشد.
وَ قالَ علیهالسلام : یَهلِکُ فِیَّ رَجُلانِ : مُحِبٌّ غالٍ ، وَ مُبغِضٌ قالٍ(6).
(1) فی «م» یضل، فی «ش» : یبعد.
(2) الخصال 1: 69، باب الاثنین ح 103 مثله.
(3) رواه المؤلف فی کنز الفوائد 2 : 32.
(4) فی «أ» : ان تسرعه.
(5) البیان و التبیین : 271 .
(6) نهج البلاغة : الحکمة 117، و هو مثل قوله علیهالسلام یهلک فیّ رجلان: محبٌّ مفرط و باهتٌ
مُفتَر. الغالی: المتجاوز الحدّ فی حبِّه، أو دعوة حلول اللاهوت فیه، و القالی : المبغض الشدید
البغض.
و نیز فرمود: دو کس در باره من به هلاکت رسند: یکى آنکه در محبّت من
غلوّ نماید و مرا خدا بداند، و دیگر آنکه محبّت مرا کنار گذارد و دشمن من
شود.
وَ قالَ الحُسَینُ بنَ عَلِیّ علیهالسلام : المُرُوَّةُ فِی خَصلَتَینِ(1) : اجْتِنابِ الرَّجُلِ ما یَشِینُهُ ، وَاختِیارِهِ ما یَزِینُهُ .
حضرت امام حسین علیهالسلام فرمود: مروّت و مردانگى در دو خصلت است:
یکى دورى کردن از چیزهایى که آدمى را قبیح و زشت مىکند، و دیگر
اختیار کردن چیزى که آدمى را زینت مىدهد.
وَ قالَ الصّادِقُ علیهالسلام لِسُفیانَ الثَّورِیِ : یا سُفیانُ خَصلَتانِ مَن لَزِمَهُما دَخَلَ الجَنَّةَ
قالَ: وَ ما هُما یَابنَ رَسُولِ اللّهِ ؟ قالَ : احتِمالُ ما تَکرَهُ إذا أحَبَّهُ اللّهُ، وَ تَرکُ ما تُحِبُّ إذا
أبغَضَهُ اللّهُ، فَاعمَل بِهِما وَ أنَا شَرِیکُکَ(2).
هر که با خود دارد آن را داخل بهشت مىشود: سفیان عرض کرد: آندو
کدام است اى پسر رسول خدا؟ فرمود: قبول کردن و متحمّل شدن
چیزهاى ناخوش و خلاف طبع هر گاه خدا آن را دوست داشته باشد، و
ترک کردن چیزهاى خوش و موافق طبع هر گاه خدا آن را دشمن داشته
باشد، پس عمل کن به آندو و من شریک تو باشم.
وَ قالَ الباقِرُ علیهالسلام : ما مِن خُطوَةٍ أحَبُّ إلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِن خُطوَتَینِ : خُطوَةٍ
یَسُدُّ(3) بِها صَفّا فِی سَبِیلِ اللّهِ ، وَ خُطوَةٍ إلى ذِی رَحِمٍ قاطِعٍ(4). وَ ما مِن جُرعَةٍ أحَبُّ إلَىاللّهِ مِن جُرعَتَینِ: جُرعَةِ غَیضٍ رَدَّها مُؤمِنٌ بِحِلمٍ ، وَ جُرعَةِ مُصِیبَةٍ رَدَّها مُؤمِنٌ بِصَبرٍ .
(1) فی «ش» : شیئین.
(2) تاریخ الیعقوبی 2 : 328، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 109.
(3) فی «م» و «ش»: یشدّ.
(4) فی «أ» و «ش» و«ع» : قانع.
وَ ما مِن قَطرَةٍ أحَبُّ إلَى اللّهِ تَعالى مِن قَطرَتَینِ : قَطرَةِ دَمٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ ، وَ قَطرَةِ دَمعٍ فِی
سَوادِ اللَّیلِ لا یُریدُ بِها عَبدٌ إلاَّ اللّهَ عَزَّوجَلَّ(1).و حضرت باقر علیهالسلام فرمود: گامى نزد خدا محبوبتر از دو گام نیست: یکى
قدمى که با آن صفّى در راه خدا آراسته شود، و دیگر قدمى که با آن صله
رحم نماید با کسى که قطع رحم نموده.
و نیز فرمود: جرعهاى نزد خدا محبوبتر از دو جرعه نیست: یکى جرعه
خشمى که فرو برد آن را مؤمن به حلم و بردبارى، و دیگر جرعه مصیبتى
که بنوشد آن را به صبر و شکیبائى.
و قطرهاى نزد خدا محبوبتر از دو قطره نیست: یکى قطره خونى که در راه
خدا ریخته شود، و شهادت را به ارمغان آورد، و دیگر قطره اشکى که بنده
در تاریکى شب از خوف خدا بریزد.
وَ قالَ علیهالسلام : الخُرقُ شَیئانِ: العَجَلَةُ قَبلَ الإمکانِ، وَ الدّالَّةُ(2) عَلَى السُّلطانِ.
و نیز فرمود: حماقت و نادانى در دو چیز است: یکى عجله در امرى قبل ازامکان آن، و دیگر ناز کردن بر سلطان.
وَ سُئِلَ أحَدُ الأئِمَّةِ علیهمالسلام عَن تَفسِیرِ الحَسَنَتَینِ المَذکُورَتَینِ فِی کِتابِ اللّهِ تَعالى :
«رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً و فِی الآخِرَةِ حَسَنَة »(3) فَقالَ : إنَّ الحَسَنَةَ فِی الدُّنیا شَیئانِ : طِیبُالمَعاشِ، وَ حُسنُ الخُلقِ ؛ وَ الحَسَنَةُ فِی الآخِرَةِ شَیئانِ : رِضوانُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَ الجَنَّةُ(4).
است«پروردگار ما عطا کن به ما در دنیا حسنهاى و در آخرت
حسنهاى»فرمود: حسنه در دنیا دو چیز است: معاش نیکو و خلق نیکو، و
حسنه در آخرت نیز دو چیز است خوشنودى خداى تعالى و بهشت.
(1) الخصال 1: 50، باب الاثنین ح 60، الغایات : 93، الزهد للحسین بن سعید: 76.
(2) الدالّة : الجرأة، أدلَّ علیه: وثق بمحبّته فأفرط علیه.
(3) البقرة(2) : 201 .
(4) الکافی 5 : 71، الفقیه 3 : 94 / 353، معانی الأخبار : 174، التهذیب 6 : 327 / 900،
تفسیر العیّاشی 1 : 98، جمیعا عن أبیعبداللّه علیهالسلام .
وَ قالَ رَجُلٌ لأحَدِهِم علیهمالسلام : عِظنِی یَابنَ رَسُولِ اللّهِ ، فَقالَ : لا تُحَدِّثْ نَفسَکَ
بِشَیئَینِ: بِفَقرٍ ، وَ لا بِطُولِ عُمرٍ . (فَإنَّهُ مَن حَدَّثَ نَفسَهُ بِالفَقرِ بَخِلَ ، وَ مَن حَدَّثَ نَفسَهُ
بِطُولِ العُمرِ حَرِصَ(1))(2).
رسول خدا، فرمود: تلقین مکن نفس خود را به دو چیز: یکى فقر، و دیگر
طول عمر، زیرا کسى که تلقین نماید خودش را به فقر بخیل مىشود، و
کسى که تلقین نماید خودش را به طول عمر حریص مىشود.
وَ وَعَظَ أبُوذَرّ الغِفارِیّ رحمهالله رَجُلاً ، فَقالَ لَهُ : إنَّ لَکَ فِی مالِکَ شَرِیکَینِ :
الحَدَثان(3) وَ الوارِثُ ، فَإنِ استَطَعتَ أن تَکُونَ أحسَنَ(4) الشُرَکاءِ فَافعَل(5).
دو شریک دیگر است: یکى حوادث، و دیگر وارث، پس تا توانى کارى
کن که از سایر شرکاء بهتر باشى.
وَ لَقِیَ حَکِیمٌ حَکِیما فَقالَ لَهُ : عِظنِی وَ أوجِز ، فَقالَ : عَلَیکَ بِشَیئَینِ : لا یَراکَ اللّهُ
مِن حَیثُ نَهاکَ ، وَ لا یَفقِدُکَ مِن حَیثُ أمَرَکَ.
وَ وَجَدتُ هذَا الفَصلَ عَنِ الصّادِقِ علیهالسلام (6).
موجز و رسائى نماید، گفت: بر تو باد به دو چیز: یکى آنکه نبیند خدا تو را
آنجا که از آن نهى فرموده، و دیگر آنکه ببیند تو را آنجا که به آن امر
(1) ما بین القوسین فی «م» فقط.
(2) تحف العقول : 410، عن الامام الکاظم علیهالسلام ، و أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 109.
(3) فی «م» : الحادث. و الحدثان: اللیل و النّهار.
(4) فی «ش»: آخر، و فی «ع» و «م» : أن لا تکون أخسر، و فی هامش الأخیر: أخس.
(5) العقد الفرید 1 : 190، و فی کنز العمّال 6 : 380 إنّ لک فی مالک ثلاثا شرکاء: أنت و التَّلف و
الوارث فإن استطعت أن لا تکون أعجزهم فافعل.
(6) رواه المؤلِّف فی کنز الفوائد 2 : 163، و زاد علیه: قال: زدنی، قال: ما أجد للحالین ثالثة، و
مثله فی تحف العقول: 409 عن أبیجعفر علیهالسلام .
فرموده.
مصنّف گوید: و یافتم این موعظه از امام صادق علیهالسلام .
وَ قالَ لُقمانُ لابنِهِ : یا بُنَیَ ، أنهاکَ عَن شَیئَینِ : الکَسَلِ وَ الضَّجَرِ ، فَإنَّکَ إذا
کَسِلتَ لَم تُؤَدِّ حَقّا ، وَ إذا ضَجِرتَ لَم تَصبِر عَلى حَقٍّ(1).
چیز: یکى کاهلى، و دیگر بى قرارى از غم، چون هرگاه کاهلى کنى أداء
حقوق نخواهى کرد، و هرگاه بى قرارى کنى صبر نخواهى کرد بر مرارت و
سختى حقّ.
وَ وَعَظَ رَجُلٌ(2) فَقالَ : استَعمِلُوا عِبادَ اللّهِ الصَّبرَ فِی حالَتَینِ : اصبِرُوا عَلى عَمَلٍ لاغِنى بِکُم عَن ثَوابِهِ ، وَ اصبِرُوا عَن عَمَلٍ لا صَبرَ لَکُم عَلى عِقابِهِ(3).
مردى موعظه مىکرد مردم را و مىگفت: اى بندگان خدا صبر و شکیبائىپیشه کنید در دو حال: یکى تحمّل سختیهاى عملى که نیاز به ثواب آن
دارید، و دیگر در ترک عمل بدى که طاقت عقاب آن را ندارید.
وَ قِیلَ(4): اثنانِ یَستَحِقّانِ البُعدَ: مَن لا یُؤمِنُ بِالمَعادِ، وَ مَن لا یَضبِطُ نَفسَهُ عَنِالَمحارِمِ.
گفتهاند: دو کس مستحقّ دورى از رحمت خدایند: یکى آنکه ایمان به
معاد ندارد، و دیگر آنکه نفس خود را از محرّمات الهى نگهدارى
نمىنماید.
وَ العَبدُ بَینَ شَیئَینِ وَ لا یُصلِحُهُما إلاَّ شَیئانِ : هُوَ بَینَ نِعمَةٍ وَ ذَنبٍ ، وَ لا
یُصلِحُهُما إلاَّ الحَمدُ وَ الاستِغفارُ .
(1) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 60، و مثله عن رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم فی الفقیه 4 : 256
/ 821، المواعظ: 9، و عن الباقر علیهالسلام فی تحف العقول : 295.
(2) فی «م» و «ش» : وعظ رجل رجلاً.
(3) مثله فی مجموعة ورّام 1 : 41 عن علی علیهالسلام .
(4) فی «أ» و قال.
و بنده مابین دو چیز است: نعمت خدا و گناه خود، و اصلاح نمىکند آن دو
را مگر شکر و استغفار.
وَ قِیلَ لِراهبٍ : ما یُبکِیکَ ؟ فَقالَ : شَیئانِ : قِلَّةُ اعتِدادِ(1) الزّادِ ، وَ طُولُ سَفَرِالمَعادِ.
راهبى را گفتند: چه چیز تو را مىگریاند؟ گفت: دو چیز: یکى کمى زاد و
توشه، و دیگر طولانى بودن سفر معاد.
وَ شَیئانِ یَزِیدانِ فِی الحَسَناتِ وَ هُمَا الهَمُّ وَ الحُزنُ. وَ شَیئانِ یَزِیدانِ فِی السَّیِّئاتِ وَ
هُمَا الأشَرُ وَ البَطَرُ(2).
دفع مکروه، ویا فکر و اندیشه نسبت به آنچه نیامده، و دیگر غمّ و
پریشانى نسبت به آنچه فوت شده است. و دو چیز سیّئات را افزون
مىکند: یکى شادى بسیار و بى خیال بودن، و دیگر طغیان و سرکشى در
فراوانى نعمت.
وَ قِیلَ لِعابِدٍ : کَیفَ أصبَحتَ ؟ فَقالَ : بَینَ نِعمَتَینِ : رِزقٍ مَوفُورٍ ، وَ ذَنبٍ
مَستُورٍ(3).
روزى بسیار، و خطا پوشى پروردگار.
وَ قِیلَ : إنَّ لِلدُّنیا فَضِیلَتَینِ : هِیَ أفصَحُ المُؤذِّنِینَ ، وَ أبلَغُ الواعِظِینَ .
گفتهاند: براى دنیا دو فضیلت است: از هر مؤذّنى «مؤدّبى» فصیحتر، و از
هر واعظى بلیغتر است.
وَ قالَ بَعضُ الحُکَماءُ: أروَحُ الأشیاءِ لِلبَدَنِ شَیئانِ: الرِّضى بِالقَضاءِ ، وَ الثِّقَةُ
(1) فی «أ» : عداد ، و فی هامش «م» : اعداد.
(2) الأشر و البطر بمعنى کفران النعمة و الطغیان عندها.
(3) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 14 .
بِالقِسْمِ.
یکى از حکماء گفته است: آرامش دهندهترین چیزها براى بدن دو چیز
است: یکى راضى شدن به قضاء الهى، و دیگر اعتماد و اطمینان به
قسمت الهى. شیخ سعدى گفته:
| خداوند از آن بنده خرسند نیست | که راضى به قسم خداوند نیست |
وَ قِیلَ : المَوتُ مَوتانِ : مَوتُ الأجسادِ ، وَ مَوتُ الأنفُسِ ، فَأمّا مَوتُ الأجسادِ
فَعِندَ مُفارَقَةِ الرُّوحِ لَها ، وَ أمّا مَوتُ الأنفُسِ فَعِندَ مُفارَقَةِ العَقلِ لَها .
گفتهاند: مرگ دو گونه است: یکى مرگ بدن و جسم، و آن وقتى است که
روح از بدن مفارقت کند، و دیگر مرگ نفس و شخصیّت، و آن وقتى
است که عقل از آن مفارقت کند.
وَ قِیلَ : یَنبَغِی لِلعاقِلِ أن یَتَّخِذَ مِرآتَینِ ، فَیَنظُر فِی إحداهُما مَساوِی نَفسِهِ
فَیَتَصاغَر بِها ، وَ یُصلِح مَا استَطاعَ مِنها ، وَ یَنظُر فِی الاُخرى مَحاسِنَ النّاسِ فیَتَحَلّى بِها،
وَ یَکتَسِب مَا استَطاعَ مِنها(1).
خود را ببیند پس خود را کوچک شمارد، و آنچه مىتواند از آنها اصلاح
کند، و در دیگرى محاسن و زینتهاى مردم را ببیند پس خود را به آنها
بیاراید و سعى در اکتساب آنها نماید.
وَ قِیلَ : إنَّ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ شَیئَینِ : لا یَشمَتُ بِالمُصابِ ، وَ لا یُنابِزُ بِالألقابِ .
کسى گفته: دو چیز از اخلاق مؤمن است: یکى آنکه هیچ مصیبت دیدهاى
را شماتت نمىکند، و دیگر آنکه کسى را به لقب زشت نمىخواند، یعنى
مؤمن در مرگ دشمن هم شادى نمىکند، شاعر پارسى زبان گفته:
| اى دوست بر جنازه دشمن چو بگذرى | شادى مکن که بر تو همین ماجرا بود |
وَ قِیلَ : المُرُوَّةُ شَیئانِ : الإنصافُ ، وَ التَّفَضُّلُ(2).
(1) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 14 .
گفتهاند: مروّت و مردانگى در دو چیز است: یکى انصاف داشتن با مردم،
و دیگر عفو و بخشش و عطا کردن به ایشان.
وَ شَیئانِ یُعَمِّرانِ الدِّیارَ ، وَ یَزِیدانِ فِی الأعمارِ : حُسنُ الخُلقِ ، وَ حُسنُ الجِوارِ(1).
و دو چیز در دنیا باعث آبادى دیار و زیادى اعمار است: یکى خوشخلقى با مردم، و دیگر خوش رفتارى با همسایگان.
مترجم گوید: از جمله حقوق همسایه این است که انسان به خانه ایشان
نگاه نکند، و ایشان را اذیّت و آزار نرساند، و ناودان به خانه ایشان
نگذارد، و خاکروبه بر در خانه ایشان نریزد، و از دود و بوى غذاى خود
ایشان و اطفال ایشان را اذیّت نکند، و با ایشان مواسات کند، و مبادا که
شب سیر بخوابد و ایشان گرسنه باشند، و یا خود در راحت و خوشى باشد
و ایشان در سختى، و منع ننماید از ایشان نمک و طعام و آتش را، و اگر
چیزى از ضروریّات خانه را به عاریت خواستند به آنها بدهد، و اگر پول یا
نان یا چیز دیگرى را به قرض خواستند مضایقه نکند، و بالجمله از هر
جهت مراعات و همراهى کند ایشان را که ائمّه علیهمالسلام توصیه زیادى راجع
به همسایه نمودهاند.
وَ قِیلَ : إذا قَدُمَ شَیئانِ سَقَطَ شَیئانِ : إذا قَدُمَتِ المُصِیبَةُ سَقَطَتِ التَّعزِیَةُ ، وَ إذا
قَدُمَ الإخاءُ سَقَطَ الثَّناءُ .
گفتهاند: دو چیز چون قدیمى شد ساقط مىشود دو چیز: یکى مصیبتِ
فوت است که چون زمانى گذشت تعزیه و تسلیت ساقط مىشود، زیرا
باعث تجدید حزن و اندوه است، و دیگر اخوّت و برادرى است که چون
محکم شد دیگر ثنا و ستایش ساقط مىشود.
وَ قالَ بَعضُ العُقَلاءِ : النّاسُ رَجُلانِ : عالِمٌ فَلا اُمارِیهِ، وَ جاهِلٌ فَلا اُجارِیهِ(2).
(1) معانی الأخبار 2 : 257 عن علی علیهالسلام .
(2) الکافی 2 : 100، و 666 عن الصادق علیهالسلام .
(3) جاراه مجاراة: جرى معه .
یکى از عقلاء گفته: مردم بر دو قسمند: یکى عالم است که با او مراء و
مجادله نمىکنم، و دیگر جاهل است که با او رفت و آمد و همراهى
نمىکنم و یا مباحثه نمىکنم.
وَ قالَ آخَرُ : النُّبْلُ(1) شَیئانِ : صَدِیقٌ اُبارِیهِ(2)، وَ عَدُوٌّ اُداجِیهِ(3).
دیگرى گفته: فضیلت و نجابت در دو چیز است: دوستى که با او مسابقه ومعارضه کنم، و دشمنى که با او مدارا کنم، شاعر گفته:
| آسایش دو گیتى تفسیر این دو حرف است | با دوستان مروّت، با دشمنان مدارا |
وَ قِیلَ : إنَّ العَرَبَ تَستَدِلُّ بِشَیئَینِ : بِاللَّحظَةِ ، وَ اللَّفظَةِ.
و بعضى گفتهاند: عربها به دو چیز استناد و استدلال مىکند: به نگاه کردن و
سخن گفتن.
وَ شَیئانِ لا یَنفَکّانِ مِنَ الکِذبِ : کَثرَةُ المَواعِیدِ ، وَ شِدَّةُ الاعتِذارِ.
و دو چیز جدا از دروغ نیست: وعده بسیار، و پافشارى بر اعذار.
وَ ما تَقَرَّبَتِ المَرأَةُ إلَى اللّهِ تَعالى بِمِثلِ شَیئَینِ : طاعَةِ زَوجِها، وَ لُزُومِ بَیتِها.
زن تقرّب نمىجوید بسوى خدا به چیزى بهتر از دو چیز: یکى اطاعت
شوهر خود، و دیگر ملازمت بیت و نشستن در خانه خود. این مضمون
مستفاد از روایات اهل بیت علیهمالسلام است و اکثر نابسامانىهاى دین و دنیاى
مردم سببش بیرون رفتن زنها براى سیر و تفرّج و خودآرائى و خودنمائى
است. در خبر است که روزى رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم از فاطمه زهرا علیهاالسلام
پرسیدند: بهترین چیز براى زن چیست؟ آن حضرت گفت: آنکه مردى او
را نبیند و او هم مردى را نبیند.
وَ أطیَبُ الرَّوائِحِ رِیحانِ : رِیحُ جَسَدٍ تُحِبُّهُ ، وَ رِیحُ وَلَدٍ تَرُبُّهُ .
(1) النُّبْل: النجابة و الفضل.
(2) فی «م» و «ش» : اُماریه، فی باقی النسخ: اُناویه أی اُعادیه و هو لا یناسب مع الصداقة، و
الصحیح ما أثبتناه و هو بمعنى اُسابقه و اُعارضه.
(3) اُداجیه: اُداریه و اُساتره العداوة.
و بهترین بوها دوتاست: بوى بدنى که دوست دارى آن را، و بوى فرزندى
که تربیت مىکنى آن را.
وَ قِیلَ : عَذابانِ لا یَعرِفُ قَدرَهُما إلاّ مَنِ ابتُلِیَ بِهِما : السَّفَرُ الشّاسِعُ ، وَ البِناءُ
الواسِعُ .
و دو گرفتارى است که تا کسى مبتلا نشود به آن نمىفهمد: سفر دور، و
بناء یا بنّائى گسترده.
وَ قِیلَ لِرَجُلٍ : مَا اللَّذَّةُ ؟ فَقالَ : شَیئانِ : تَرکُ الحَیاءِ ، وَ اتِّباعُ الهَوى ـ فَقالَ لَهُ
عاقِلٌ(1): هذِهِ لَذَّةٌ لا تَنفَکُّ مِن شَیئَینِ : عاجِلِ الْعارِ ، وَ آجِلِ النّارِ(2).
گفت: گر لذّت اینست پس آن جدا نیست از دو چیز: ننگ و عار دنیا، و
آتش عقبى.
وَ قالُوا : لَیسَ یَحتَمِلُ السِّرَّ(3) إلاّ رَجُلانِ : رَجُلُ آخِرَةٍ یَرجُو ثَوابا ، وَ رَجُلُ دُنیایَصُونُ حَسَبا.
حکماء گفتهاند: تحمّل نمىکند سرّ را مگر دو کس: یکى مرد آخرت که
طالب ثواب باشد، و دیگر مرد دنیا که در پى حفظ عِرض و آبرو مىباشد.
وَ قالَ عَبدُ المَلِکِ بنِ مَروانَ یَوما لِعَبدِ اللّهِ بنِ یَزِیدَ(4) بنِ خالِدٍ : ما مالُکَ ؟ فَقالَ :شَیئانِ لا عَیلَةَ عَلَیَّ مَعَهُما : الرِّضا عَنِ اللّهِ ، وَ الغِنى عَنِ النّاسِ ، فَلَمّا نَهَضَ مِن عِندِهِ
قِیلَ لَهُ : هَلاّ أخبَرتَهُ بِمِقدارِ مالِکَ ؟ فَقالَ : خَشِیتُ مِن أحَدِ شَیئَینِ : إمّا أن یَکُونَ قَلِیلاً
فَیُحَقِّرنِی ، وَ إمّا أن یَکُونَ کَثِیرا فَیَحسُدنِی(5).
(1) فی «م» : فقیل له.
(2) العقد الفرید 7 : 246 صدره.
(3) فی «م»: و قیل: لیس یحتمل الشرّ .
(4) فی «م» : زید.
(5) أمالی السید المرتضى 1 : 212، البیان و التبیین: 316.
عبدالملک بن مروان از عبداللّه بن یزید بن خالد پرسید؟ مال تو چیست؟
گفت: دو چیز است که با وجود آنها مرا فقر و درویشى نباشد: یکى رضا و
خوشنودى از حقتعالى، و دیگر غنا و بىنیازى از مردم. چون برخاست
برود، کسى به او گفت: مقدار مال خود را به وى گفتى؟ گفت: نه، چون
ترسیدم اگر کم باشد مرا حقیر شمارد، و اگر زیاد باشد بر من حسد برد.
وَ رُئِیَ عَلى رَجُلٍ جُبَّةُ صُوفٍ ، فَقِیلَ لَهُ : ما حَمَلَکَ عَلى لَبسِها؟ فَسَکَتَ، فَقِیلَ لَهُ :
لِمَ سَکَتَّ ؟ فَقالَ : أنَا بَینَ حالَتَینِ : أخافُ أن أقُولَ : زُهْدا ، فَاُزَکِّی نَفْسِی ، وَ أکرَهُ أن
أقُولَ : فَقْرا ، فَأذُمَّ رَبِّی(1).
پوشیدهاى؟ پاسخ نداد، گفتند: چرا جواب نمىگوئى؟ گفت: چون از دو
حال خارج نیست: اگر بگویم از جهت زهد است، تزکیه نفس و
خودستائى کرده باشم، و اگر بگویم از جهت فقر است نکوهش و ذمّ
پروردگار خود کرده باشم.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ ، فَقالَ : یا بُنَیَّ إن أرَدتَ الخَلاصَ فَعَلَیکَ بِشَیئَینِ : لا تَضَع
ما عِندَکَ إلاّ فِی حَقِّهِ ، وَ لا تَأخُذ ما لَیسَ لَکَ إلاّ بِحَقِّهِ .
حکیمى فرزند خود را وصیّت کرد که: اى پسر جان، اگر خلاصى و راحتى
مىجوئى دو چیز را رها مکن: یکى آنچه دارى صرف مکن مگر در محلّى
که حقّ و سزاوار باشد، و دیگر چیزى از کسى مگیر مگر به حقّ.
تَحَصَّن یا بُنَیَّ مِنَ الباغِی عَلَیکَ بِشَیئَینِ : بِالمُداراةِ ، وَ حُسنِ المُعاشَرَةِ ، فَإنَّکَ
لاتعدَمُ أحَدَ شَیئَینِ : إمّا صِداقَةً تَحدُثُ بَینَکُما تُؤمِنُکَ شَرَّهُ ، وَ إمّا فُرَصَةً تُمکِنُکَ
الظَّفَرَ بِهِ(2).
مدارا نمودن، و خوش رفتارى کردن، چه در آن صورت از دو چیز
(1) العقد الفرید 7 : 251، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 107.
(2) فی «م» : تظفرک به، و فی هامشه: تمکنک فتظفر. و فی «أ»: تمکنک تظفرک.
برخوردارى، یا صداقت و دوستى که موجب ایمنى از حقد و کینه او
مىشود، و یا فرصت و مجالى که ظفر بر او را ممکن مىسازد.
وَ لا تُلاعِبْ رَجُلَینِ تَکُن مُعَنوَنا(1): الشَّرِیفَ فَیُحَقِّرُکَ، وَ اللَّئِیمَ فَیَجتَرِئُ عَلَیکَ.
پسرم، با دو کس بازى و شوخى مکن تا محترم باشى: یکى با شخصشریف و بزرگ، چون تو را حقیر مىنماید، و دیگر با شخص لئیم و
پست، زیرا بر تو جرئ و بىباک خواهد شد.
وَ کُن أشَدَّ النّاسِ حِذارا مِن رَجُلَینِ : الصَّدِیقُ الغادِرُ ، وَ العَدُوُّ الفاجِرُ .
اى پسر از دو کس شدیدا بر حذر باش: دوست بى وفا و مکّار، و دشمن
فاجر و نابکار.
وَ اختَبِر أخاکَ عِندَ حالَتَینِ : نائِبَةٍ تَنُوبُکَ ، وَ نِعمَةٍ تَحدُثُ لَکَ ، فَإنَّهُمَا الحالَتانِ
اللَّتانِ یُمتَحَنُ بِهِمَا الإخوانُ ، فَتُکشَفُ خِیارُهُم عِندَ(2)النُّصرَةِ وَ الاغتِباطِ ، وَ شِرارُهُمعِندَ الجَفوَةِ وَ الحَسَدِ .
و دوست را در دو حال آزمایش کن: یکى هنگامى که بلا و مصیبتى به تو
رسد که اگر تو را یارى کرد و دست از تو برنداشت و جفا نکرد دوست
است و الاّ نه، و دیگر هنگامى که نعمت و سرورى به تو رو آورد که اگر
غبطه خورد ولى بر تو حسد نورزید دوست است و الاّ نه.
وَ قَد تَعرِفُ عَدُوَّکَ بِشَیئَینِ : إذا رَأى بِکَ نِعمَةً بُهِتَ ، وَ إذا ظَهَرَ مِنکَ عَلى عَثرَةٍ
شَمِتَ(3).
و مبهوت شود، دیگر آنکه هرگاه لغزشى از تو سر زند خوشحال شود و بر
آن سرزنش کند.
(1) فی «م» فتکون مفتونا.
(2) فی غیر «ع» : عن، و کذا بعده ، و هو تصحیف.
(3) نزهة الناظر: 53، و مجموعة ورّام: 1 : 12 بعضه، مجموع الغرائب : 418.
وَ قَد نَظَرتُ یا بُنَیَّ ، فَلَم أجِدْ فِی الدُّنیا أقَلَّ مِن شَیئَینِ : دِرهَمٍ حَلالٍ یُنفَقُ فِی حَقِّهِ
، وَ أخٍ فِی اللّهِ یُسکَنُ إلى غَیبِهِ(1).
راه حق صرف شود، و دیگر برادر دینیى که در پشت سر، هم مانند پیش
رو باشد، یعنى در نبود برادرش او را تخریب نمىکند.
فَعَلَیکَ بِأخلاقِ الفاضِلِینَ فِی اُمُورِ الدُّنیا وَ الدِّینِ. وَ الْزَمِ الشَّرَفَ وَ هُوَ شَیئانِ :
کَفُّ الأذى ، وَ بَذلُ النَّدى .
پس اى پسر، متخلّق باش به اخلاق خوبان در امور دین و دنیاى خود. و
ملازمت نما مجد و شرف را که آن دو چیز است: امساک از اذیّت دیگران،
و جود و بخشش بر ایشان.
وَ عَلَیکَ بِالسَّخاءِ وَ هُوَ سَخاءانِ : سَخاوَةُ نَفسِ المَرءِ بِما یَملِکُ ، وَ سَخاوَةُ نَفسِهِ
عَمّا فِی أیدِی النّاسِ .
و بر تو باد سخاوت کردن و آن دو تاست: سخاوت نفس در چیزى که مال
توست، و دیگر سخاوت و بى اعتنائى به آنچه در دست مردم است.
وَ اعلَمْ أنَّ الکَرَمَ شَیئانِ : التَّقوى ، وَ طِیبُ النَّفسِ . وَ اللُّوْمُ شَیئانِ : الفُجُورُ ، وَ
خُبْثُ النَّفسِ . وَ الجُودُ شَیئانِ : التَّبَرُّعُ بِالْمالِ ، وَ العَطِیَّةُ قَبلَ السُّؤالِ . وَ العَجزُ عَجزانِ:
التَّقصِیرُ فِی تَناوُلِ أمرٍ وَ قَد تَیَسَّرَ ، وَ الْجِدُّ فِی طَلَبِهِ وَ قَد تَعَذَّر . وَ الصَّبرُ صَبرانِ :
صَبرٌ عَلى ما تَکرَهُ فِیما یُلزِمُکَ الرَّأی ، وَ صَبرٌ عَمّا تُحِبُّ فِیما یَدعُوکَ إلَیهِ الهَوى .
و بدان که کرم دو چیز است: تقوى و پاکیزگى نفس. و لئامت و پستى دو
چیز است: فسق و فجور و خباثت نفس. و جود دو چیز است: تبرّع و
بخشیدن مال، و عطا نمودن پیش از سؤال. و عجز و ناتوانى دو تا است:
کوتاهى در امرى که میسّر شده است، و سعى و کوشش در طلب چیزى که
(1) تحف العقول : 54 عن رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم ، مجموعة ورّام 2 : 109 عن بعضهم.
متعذّر است دستیازى به آن. و صبر دو تا است: یکى صبر بر ملازمت
مکروهاتى که عقل حاکم بر آن است، و دیگر صبر بر مفارقت محبوباتى
که هواى نفس طالب آن است.
باب
ذکر ما جاء فی ثلاثة
رُوِیَ أنَّ فِی بَعضِ کُتُبِ اللّهِ تَعالى أنَّه قالَ : مَن عافَیتُهُ مِن ثَلاثَةٍ فَقَد أکمَلتُ
نِعمَتِی عَلَیهِ : مَن أغنَیتُهُ عَن مالِ أخِیهِ ، وَ عَن سُلطانٍ یَأتِیهِ ، وَ عَن طَبِیبٍ یَستَشفِیهِ(1).
عافیت بخشیدم از سه چیز پس نعمت خود را بر او کامل کردهام: کسى را
که بى نیاز کردم از مال برادرش، و از رفتن به دربار سلطان، و از استشفاى
به طبیب .
وَ قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثَلاثَةٌ تَجِبُ لَهُمُ الرَّحمَةُ: غَنِیُّ قَومٍ افتَقَرَ ، وَ
عَزِیزُ قَومٍ ذَلَّ ، وَ عالِمٌ یَتَلاعَبُ بِهِ الجُهّالُ(2).
(1) هنا یوجد فی «ع» هذا الحدیث: و قِیلَ : ثَلاثَةٌ مَقرُونَةٌ بِثَلاثَةٍ: الفِتنَةُ مَقرُونَةٌ بِالتمَنِّی، تَمَنَّوا بَنُو
إسرائِیل دُخُولَ مِصر فَفتنُوا، و قال اللّه تعالى: «فَإنَّها مُحَرَّمَة عَلَیهِم أربَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی
الأرضِ» و المحَبَّةُ مَقرُونَةٌ بِالاختِیارِ، اختارَ آدَم علیهالسلام الخُلُودَ فِی الجَنَّةِ فَابتُلِی بِالخُرُوجِ مِنها، و
البَلوى مَقرُونَة بِالدَّعوى، ادَّعى إبلِیس بِالقُربِ فَابتُلِی بِاللَّعنِ وَالبُعدِ.
(2) الخصال 1: 86، باب الثلاثة ح 18 مثله، تحف العقول: 36 ، الدرّة الباهرة: 18، العقد
الفرید 2 : 90، کنزالعمّال 15 : 830.
توانگرى که فقیر شده باشد، و عزیز و ناز پرورده قومى که خوار شده
باشد، و عالمى که گرفتار و بازیچه جهّال شده باشد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثَلاثَةٌ لا یَدخُلُونَ الجَنَّةَ: العاقُّ ، وَ المَنَّانُ ، وَ مُدمِنُ الخَمرِ ـ وَ
مُدمِنُها هُوَ الَّذِی مَتى وَجَدَها شَرِبَها(1).
منّت گذارنده، و مُدمِن خمر یعنى کسى که هر گاه شراب بیابد بیاشامد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : رُفِعَ القَلَمُ عَن ثَلاثَةٍ : عَنِ النّائِمِ حَتّى یَستَیقِظَ ، وَ الصَّغِیرُ حَتّى
یَبلُغَ ، وَ الَمجنُونُ حَتّى یُفِیقَ(2).
بیدار شود، از طفل صغیر تا وقتى که بالغ شود، و از مجنون و دیوانه تا
وقتى که عاقل شود.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : حُبِّبَ إلَیَّ مِن دُنیاکُم ثَلاثٌ : الطِّیبُ ، وَ النِّساءُ ، وَ جُعِلَتْ قُرَّةُ
عَینِی فِی الصَّلاةِ(3).
زن، و روشنى چشم من در نماز است.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : إنَّ اللّهَ کَرِهَ لَکُم ثَلاثا : العَبَثَ فِی الصَّلاةِ، وَ الرَّفَثَ فِی الصِّیامِ، وَ
الضِّحکَ فِی المَقابِرِ(4).
بازى کردن با ریش و امثال آن، و فحش و ناسزا با دهان روزه، و خندیدن
در گورستان.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : إنَّ اللّهَ تَعالى یَرضى لَکُم ثَلاثا ، وَ یَکرَهُ لَکُم ثَلاثا : یَرضى لَکُم
(1) مسند أحمد بن حنبل 3 : 44، راجع مستدرک الوسائل 7 : 233.
(2) الخصال 1: 93، باب الثلاثة ح 40 و 233.
(3) الخصال 1: 165، باب الثلاثة ح 217 و 218.
(4) راجع باب ذکر ما جاء فی ستّة.
أن تَعبُدُوهُ وَ لا تُشرِکُوا بِهِ شَیئا ، وَ أن تَعتَصِمُوا بِحَبلِهِ جَمِیعا وَ لا تَفَرَّقُوا ، وَ أن
تُناصِحُوا مَن وَلاّهُ اللّهُ أمرَکُم؛ وَ یَکرَهُ لَکُم قِیلَ وَ قالَ(1)، وَ کَثرَةَ السُّؤالِ ، وَ إضاعَةَالمالِ(2).و نیز فرمود: حقتعالى پسندیده براى شما سه چیز را: آنکه بپرستید او را و
شریک قرار ندهید برایش، و دیگر آنکه همه چنگ زنید به ریسمان الهى
و پراکنده و متفرّق نشوید، و حبل الهى یا اطاعت از خداست و یا قرآن
مجید و یا اهل بیت عصمت، و سوّم آنکه در مقام اطاعت و انقیاد باشید از
کسانى که حقتعالى ایشان را ولىّ امر شما نموده. و کراهت دارد و
نمىپسندد براى شما سه چیز را: یکى قیل و قال، دیگر کثرت سؤال، و
سوّم ضایع کردن مال.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : إنَّ أشَدَّ ما أتَخَوَّفُ عَلى اُمَّتِی مِن بَعدِی ثَلاثُ خِلالٍ : أن یَتَأَوَّلُوا
القُرآنَ غَیرَ تَأوِیلِهِ ، وَ أن یَتَّبِعُوا زَلَّةَ العالِمِ ، وَ أن یَظهَرَ فِیهِمُ المالُ فَیَطغَوا وَ یَبغُوا ، وَ
سَاُنَبِّئُکُم بِالَمخرَجِ مِن ذلِکَ ، أمَّا القُرآنُ فَاعمَلُوا بِمُحکَمِهِ وَ آمِنُوا بِمُتَشابِهِهِ ، وَ أمَّا العالِمُ
فَلا تَتَّبِعُوا زَلَّتَهُ ـ یَعنِی لا تَقتَدُوا بِهِ فِیها ـ وَ أمَّا المالُ فَإنَّ الَمخرَجَ مِنهُ شُکرُ النِّعمَةِ(3).
است: یکى آنکه قرآن را به غیر تأویل آن تأویل کنند، و دیگر آنکه
پیروى از خطا و لغزش عالم نمایند، و سوّم آنکه مال در دسترس آنها قرار
گیرد پس طغیان و ظلم نمایند. آنگاه فرمود: باخبر کنم شما را از طرق
خلاصى از آنها: امّا قرآن پس عمل کنید به محکمات آن و ایمان بیاورید
به متشابهات آن، و امّا لغزش عالم پس متابعت آن نکنید، و امّا مال پس
شکر نمائید تا طغیان نکنید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ما مِن عَبدٍ إلاّ وَ لَهُ ثَلاثَةُ أخِلاّء : فَأمّا خَلِیلٌ فَیَقُولُ : ما أنفَقتَ
(1) فی «م» : و یکره کثرة القیل و القال.
(2) رواه الهندی فی کنز العمّال 15 : 824 .
(3) الخصال 1: 164، باب الثلاثة ح 216، و روى مثله الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 227.
فَلَکَ ، وَ ما أمسَکتَ فَلَیسَ لَکَ فَذلِکَ مالُهُ ، وَ أمّا خَلِیلٌ فَیَقُولُ : أنَا مَعَکَ فَإذا أتَیتَ
بابَ المَلِکِ ذَهَبتُ وَ تَرَکتُکَ ، فَذلِکَ أهلُهُ وَ حَشَمُهُ ، وَ أمّا خَلِیلٌ فَیَقُولُ : أنَا مَعَکَ حَیثُ
دَخَلتَ وَ حَیثُ خَرَجتَ فَذلِکَ عَمَلُهُ ، فَیَقُولُ : إن کُنتَ(1) لأهوَنَ الثَّلاثَةِ عَلَیَّ(2).و نیز فرمود: هر بنده را سه خلیل و دوست است: امّا خلیل اوّل مال او
است که به وى مىگوید: آنچه را در راه خدا دادى فائدهاش براى تو هست
و آنچه را نگاه داشتى از براى تو نخواهد بود. و امّا خلیل دوم اهل بیت و
حشم اوست که به وى مىگویند: ما با تو هستیم تا باب ملِک که مراد قبر
است و آنگاه تو را تنها مىگذاریم و بر مىگردیم. و امّا خلیل سوّم عمل او
است که مىگوید: من با تو هستم هر جا که وارد شوى و خارج شوى، پس
مىگوید: و تو کم اهمّیتترین چیزها نزد من بودى.
وَ أوصى رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم أباذَرٍّ رحمهالله بِثَلاثٍ ، فَقالَ لَهُ : نَبِّهْ بِالفِکرِ قَلبَکَ ، وَ
جافِ عَنِ النَّومِ جَنبَکَ ، وَ اتَّقِ اللّهَ رَبَّکَ(3).
به فکر، دور کن پهلوى خود را از خواب، و بپرهیز از پروردگار خود.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أکثِرُوا مِن ذِکرِ ثَلاثٍ تَهِنُ عَلَیکُمُ المَصائِبُ : أکثِرُوا ذِکرَ المَوتِ ،
وَ یَومِ خُرُوجِکُم مِنَ القُبُورِ ، وَ یَومِ قِیامِکُم بَینَ یَدَیِ اللّهِ تَعالى(4).
آسان شود: یاد مرگ، و روزى که از قبر خارج مىشوید، و روز قیامت که
(1) فی «ع»: إنّک لأهون ...، و کلاهما فی المصادر موجود، و فی مسند أبی داود: إن کنت لأهون
الثلاثة علیّ، أو قال علیک، و فی بعضها: واللّه لقد کنت لأهون الثلاثة علیّ.
(2) الخصال 1: 114، باب الثلاثة ح92 مثله، صحیح ابن حبّان 7: 375، مسند أبی داود:
269، المستدرک للحاکم 1: 371، و رواه الدیلمی فی إرشاده 1 : 37، و الشیخ ورّام فی
مجموعته 1: 156، و المتّقی الهندی فی کنز العمّال 15: 691/42763، و الهیثمی فی مجمع
الزوائد 10: 252.
(3) رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 117.
(4) رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 117.
در موقف حساب مىایستید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثَلاثٌ مُهلِکاتٌ ، وَ ثَلاثٌ مُنجِیاتٌ ، فَأمَّا المُهلِکاتُ : فَشُحٌّ
مُطاعٌ، وَ هَوَىً مُتَّبَعٌ ، وَ إعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ، وَ أمَّا المُنجِیاتُ : فَخَشیَةُ اللّهِ فِی السِّرِّ وَ
العَلانِیَةِ، وَ القَصدُ فِی الغِنى وَ الفَقرِ ، وَ العَدلُ فِی الرِّضا وَ الغَضَبِ(1).
کنندهها: اطاعت حرص، پیروى هوى و هوس، و عجب و خود پسندى.
امّا نجات دهندهها : ترس از خدا در آشکار و نهان، اقتصاد و میانه روى در
فقر و بىنیازى، و اعتدال در رضا و غضب.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : مَن وَقى شَرَّ ثَلاثَةٍ فَقَد وُقِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ : شَرَّ لَقلَقِهِ ، وَ قَبقَبِهِ ، وَ
ذَبذَبِهِ ، فَلَقلَقُهُ لِسانُهُ ، وَ قَبقَبُهُ بَطنُهُ ، وَ ذَبذَبُهُ فَرجُهُ(2).
مانده است: شرّ لقلق یعنى زبان، شرّ قبقب یعنى شکم، شرّ ذبذب یعنى
عورت و فرج.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثَلاثٌ مَن کُنَّ فِیهِ فَقَد تَمَّت مُرُوَّتُهُ : مَن تَفَقَّهَ فِی دِینِهِ ، وَ اقتَصَدَ
فِی مَعِیشَتِهِ ، وَ صَبَرَ عَلَى النّائِبَةِ إذا نابَتهُ(3).
تفقّه در دین، میانهروى در معیشت، صبر بر مصیبات نازله.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثَلاثٌ وَالَّذِی نَفسِی بِیَدِهِ إن کُنت لَحالِفا عَلَیهِنَّ(4) : لا یَنقُصُ مالٌمِن صَدَقَةٍ فَتَصَدَّقُوا ، وَ لا یَعفُو عَبدٌ عَن مَظلَمَةٍ یَبتَغِی بِها وَجهَ اللّهِ تَعالى إلاّ رَفَعَهُ اللّهُ
(1) الخصال 1: 84، باب الثلاثة ح 10، 11، 12، الفقیه 4 : 360 / 5762، المواعظ: 21،
معانی الأخبار 2: 316، المحاسن: 3، تحف العقول: 8، کنز العمّال 15 : 821 / 43263.
(2) إرشاد القلوب 1 : 103 ، أخرجه المؤلف فی کنز الفوائد 2 : 10 ، و الشیخ ورّام فی مجموعته
1 : 105 .
(3) الخصال 1: 124، باب الثلاثة ح 120، و تحف العقول : 324، و معانی الأخبار 2 : 258
مثله.
(4) فی بعض المصادر: لو کنت لحالفا علیهن لصدقت .
بِها یَومَ القِیامَةِ ، وَ لا یَفتَحُ عَبدٌ عَلى نَفسِهِ بابَ مَسأَلَةٍ إلاّ فَتَحَ اللّهُ عَلَیهِ بابَ فَقرٍ
فَاستَعِفُّوا(1).و نیز فرمود: بحقّ آنکه جانم در دست اوست سه چیز است که بر آنها
سوگند مىخورم: آنکه هیچ مالى از صدقه دادن کم نمىشود بلکه زیادتر
مىشود پس صدقه دهید. دیگر آنکه عفو و بخشش براى رضاى خدا
موجب ترفیع درجه است. سوّم آنکه نمىگشاید بندهاى باب سؤال و ابراز
نیاز را بر خود مگر آنکه حقتعالى مىگشاید درِ فقر را بر او، پس عفّت
بورزید و تا ممکن است سؤال نکنید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : عُرِضَ عَلَیَّ أوَّلُ ثَلاثَةٍ یَدخُلُونَ الجَنَّةَ ، وَ أوَّلُ ثَلاثَةٍ یَدخُلُونَ
النّارَ، فَأَوَّلُ ثَلاثَةٍ یَدخُلُونَ الجَنَّةَ : الشَّهِیدُ ، وَ عَبدٌ أحسَنَ عِبادَةَ اللّهِ وَ نَصَحَ لِسَیِّدِهِ ، وَ
رَجُلٌ فَقِیرٌ کَثِیرُ العِیالِ عَفِیفٌ مُتَعَفِّفٌ. وَ أوَّلُ ثَلاثَةٍ یَدخُلُونَ النّارَ : أمِیرٌ مُتَسَلِّطٌ لَیسَ
بِمُقسِطٍ ، وَ فَقِیرٌ فَجُورٌ(2)، وَ ذُو ثَروَةٍ مِنَ المالِ لا یُؤَدِّی حَقَّ مالِهِ(3).
اوّلین سه نفرى که داخل جهنّم مىشوند، امّا گروه اوّل: یکى شهید است، و
دیگر بندهاى است که بنحو احسن عبادت خدا نماید و مخلص و خیرخواه
مولایش باشد، سوّم مرد فقیر و عیالوارى است که عفّت از حرام ورزد و
سؤال را پیشه خود نسازد.
امّا گروه دوّم: یکى سردار و امیر مسلّطى است که عدالت نورزد، و دیگر
فقیر فاجر و فاسق و یا فخور و متکبّر است، سوّم ثروتمندى است که اداء
حقوق مالیّه خود ننماید، یعنى زکاة و خمس و سائر وجوهاتى که به مال او
(1) مسند أحمد 1:193، مسند أبی یعلی 2:159، مسند الشهاب 2:29، الکامل 5:131، تاریخ
دمشق 8:366، رواه الاربلی فی کشف الغمّة 2 : 3، و الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 125، و
المتّقی الهندی فی کنز العمّال 6: 575/ 16983، و 15 : 813 / 43232.
(2) فی «ش» : فخور.
(3) مسند أحمد 2:479، مسند الدارقطنی 4:273، مسند زید بن علی: 443، عیون أخبار
الرضا1: 31، دعائم الإسلام 1:246، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2: 121 و 227، و المتّقی
الهندی فی کنز العمّال 15: 821 / 43262.
تعلّق مىگیرد نپردازد.
وَ عادَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم سَلمانَ الفارِسِیّ رضىاللهعنه فَقالَ لَهُ : شَفاکَ اللّهُ مِن عِلَّتِکَ ، وَ عافاکَ فِی
مُدَّةِ أجَلِکَ ، یا سَلمانُ إنَّ لَکَ فِی مَرَضِکَ هذا ثَلاثُ خِصالٍ : أوَّلُ خَصلَةٍ : ذِکرُ اللّهِ تَعالى
إیَّاکَ ، وَ الثّانِیَةُ : أنَّهُ یُکَفِّرُ عَنکَ خَطایاکَ ، وَ الثّالِثَةُ : أنَّهُ یُنَبِّهُکَ لِلدُّعاءِ(1)، فَادْعُ یاسَلمانُ فَإنَّکَ تُشفى وَ تُعافى(2).
خداوند، تو را شفا دهد، و در مدّت عمرت عافیت بخشد، اى سلمان،
براى تو در بیماریت سه خصلت است: یکى یاد نمودن حقتعالى مر تو را،
دوم از بین بردن گناهانت، و سوّم ایجاد انگیزه دعا در تو، پس دعا کن اى
سلمان که شفا و عافیت خواهى یافت.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : إنَّ العَبدَ لا یَخطَؤُهُ مِنَ الدُّعاءِ إحدى ثَلاثٍ: إمّا ذَنبٌ یُغفَرُ ، وَ إمّا
خَیرٌ یُعجَلُ ، وَ إمّا ثَوابٌ یُؤجَلُ(3).
آمرزیده مىشود، و یا خیرى در دنیا به او خواهد رسید، و یا ثوابى در
آخرت نصیب او خواهد گردید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثَلاثَةٌ لا یُعادُونَ : صاحِبُ الدُّمَلِ، وَ الرَّمَدِ ، وَ الضِّرسِ(4).
و نیز فرمود: سه بیمارى عیادت ندارد: دمل، درد چشم، درد دندان. در غیراین سه مورد عیادت و رفتن نزد بیماران مستحبّ مؤکّد است، و بسیار
نیکوست که هدیهاى هم با خود ببرد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : الَمجالِسُ بِالأمانَةِ ، إلاّ ثَلاثَةُ مَجالِسَ : مَجلِسٌ سُفِکَ فِیهِ دَمٌ حَرامٌ،
(1) فی «ش» و «م» : نبّهک بالدعاء، و فی «ع» : أنّک تبتهل.
(2) الفقیه 4 : 375 / 5762، المواعظ: 49 ، و رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 1 ، أمالی
الصدوق : 377 ح 9 ، الخصال 1: 170، باب الثلاثة ح 224.
(3) رواه المتقی الهندی فی کنز العمّال 2 : 70 / 3169.
(4) أخرجه المجلسی فی البحار 81 : 224، و النوری فی المستدرک 2 : 82 نقلاً عن هذا الکتاب،
کنز العمّال 9 : 97 / 25158.
وَ مَجلِسٌ استُحِلَّ فِیهِ فَرجٌ حَرامٌ، وَ مَجلِسٌ استُحِلَّ فِیهِ مالٌ بِغَیرِ حَقٍّ(1).و نیز فرمود: حفظ امانت در تمام مجلسها لازم است مگر سه مجلس:
مجلسى که خون حرامى در آن ریخته شود، و مجلسى که در آن زنا شود، و
مجلسى که در آن مال مردم به ناحق گرفته شود.
وَ نَزَلَ عَلَیهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم جِبرِئیلُ علیهالسلام بِمَکارِمِ الأخلاقِ فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ ، وَ هِیَ
ثَلاثٌ: فَقالَ لَهُ : (خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أعْرِضْ عَنِ الجَاهِلینَ)(2) وَ هُوَ أن تَصِلَ مَنقَطَعَکَ ، وَ تَعفُو عَمَّن ظَلَمَکَ ، وَ تُعطِی مَن حَرَمَکَ(3).
پیوند کن با کسى که از تو بریده و قطع رحم کرده، و عفو نما از کسى که به
تو ستم روا داشته، و عطا و بخشش نما به آنکه تو را محروم از عطایش
کرده.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثَلاثَةٌ یَجلِبنَ الفَقرَ: الأکلُ عَلَى الجَنابَةِ، وَ المَرأَةُ الصَّخّابَةُ(4)، وَالَیمِینُ الفاجِرَةِ(5).
و نیز فرمود: سه چیز فقر و تنگدستى مىآورد: خوردن و آشامیدن با حالجنابت، زن جیغ جیغو و فریادگر، و قسم دروغ یاد کردن.
وَ ثَلاثَةٌ إذا کانُوا فِی بَیتٍ لَم تَلُجْهُ المَلائِکَةُ مادامَ فِیهِ مِنهُم شَیءٌ : کَلبٌ ، وَ جَنابَةٌ(6)،وَ صُورَةُ ذِی رُوحٍ(7).
(1) رواه الطوسی فی أمالیه 1 : 53 / 40 ، و جعفر بن أحمد القمی فی جامع الأحادیث: باب
المیم، و الهندی فی کنز العمّال 9 : 136 / 25379.
(2) الأعراف (7) : 199.
(3) الفقیه 4 : 357 / 5762، الخصال 1: 124، باب الثلاثة ح 121، تحف العقول : 7 و 293،
کنز العمّال 15 : 817 / 43249.
(4) الصَخّابة : الشدیدة الصیاحة.
(5) فی «أ» : الکذابة.
(6) فی «أ» و «م» : خیانة. و لعلّ الأصح: خباثة، فیکون المراد: البول و الغائط، کما فی أکثر
الأخبار.
سه چیز مادامى که در خانه باشند ملائکه داخل آن نمىشوند: سگ،
جنابت، یا خباثت یعنى پلیدى مثل بول و غائط و غیره، و تمثال و تصویر
صاحب روح.
وَ رُوِیَ(1)عَن أمِیرِالمُؤمِنِینَ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : یا طالِبَ العِلمِ إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ عَلامَةٌ بِهایُشهَدُ لَهُ وَ عَلَیهِ ، فَلِلدِّینِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : الإیمانُ بِاللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَ بَکُتُبِهِ ، وَ بِرُسُلِهِ .
از امیر المؤمنین علیهالسلام روایت شده که فرمود: اى طالب علم براى هر چیزى
علامتى است که شهادت مىدهد بر خوبى یا بدى آن، پس براى دین سه
علامت است: ایمان به خدا، و ایمان به کتابهاى آسمانى، و ایمان به
رسولان الهى.
وَ لِلعِلمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : المَعرِفَةُ بِاللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَ بِما یُحِبُّ اللّهُ ، وَ یَکرَهُ.
و براى علم سه علامت است: معرفت و شناخت به خدا، و معرفت به
چیزهاى پسندیده و محبوب خدا، و معرفت به چیزهاى مکروه و ناپسند
خدا.
وَ لِلعَمَلِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : الصَّلاةُ ، وَ الزَّکاةُ ، وَ الصَّومُ.
و براى عمل سه علامت است: نماز، زکاة، و روزه.
وَ لِلمُتَکَلِّفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : یُنازِعُ مَن فَوقَهُ ، وَ یَقُولُ ما لا یَعلَمُ ، وَ یَتَعاطى ما
لایَنالُهُ.
و براى متکلّف یعنى کسى که به زحمت مىاندازد خود را با دخالت در
آنچه قاصر از آن است و یا مربوط به او نیست، سه علامت است: با بالاتر
از خود منازعه مىکند، چیزى را که نمىداند مىگوید، اقدام به کارى
(1) الکافی 3 : 393، الخصال 1: 138، باب الثلاثة ح 155، المحاسن : 615، راجع الوسائل 3 :
أبواب مکان المصلّی باب 33.
(2) یوجد فی «ع» فقط: و عن رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ثلاث دعوات مستجابٌ لا شک فیهنّ:
دعوة المظلوم، و دعوة المسافر، و دعوة الوالد على ولده. راجع الکافی 2 : باب من تستجاب
دعوته.
مىکند که از عهده آن برنمىآید.
وَ لِلمُنافِقِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : یُخالِفُ لِسانُهُ قَلبَهُ ، وَ قَولُهُ فِعلَهُ ، وَ سَرِیرَتُهُ
عَلانِیَتَهُ.
و براى منافق سه علامت است: زبانش مخالف است با دلش، گفتارش
مخالف است با کردارش، پنهانش مخالف است با آشکارش.
وَ لِلظّالِمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : یَظلِمُ مَن فَوقَهُ بِالمَعصِیَةِ ، وَ مَن دُونَهُ بِالغَلَبَةِ، وَ یُظاهِرُ
الظَّلَمَةِ(1).
و بر مادونش به قهر و غلبه کردن، و اعانت و یارى مىکند ظالمین و
ستمگران را.
وَ لِلمُرائِی ثَلاثُ عَلاماتٍ : یَکسَلُ إذا کانَ وَحدَهُ ، وَ یَنشَطُ إذا کانَ مَعَهُ غَیرُهُ ،
وَ یَحرِصُ عَلى کُلِّ أمرٍ یَعلَمُ فِیهِ المِدحَةَ.
و براى ریاکار سه علامت است: کسل مىشود هرگاه تنها باشد، با نشاط و
خوشحال مىشود هرگاه کسى با او باشد، و حریص و چالاک مىشود بر
امرى که بداند در آن مدح و ستایش است.
وَ لِلْغافِلِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: السَّهوُ، وَ اللَّهوُ، وَ النِّسیانُ(2).
و براى غافل سه علامت است: سهو و غفلت، لهو و بازى، نسیان وفراموشى.
وَ رُوِیَ عَنهُ علیهالسلام أنَّهُ قالَ: فِی المَعرُوفِ ثَلاثُ خِصالٍ: هُوَ أزْکَى الزَّرعِ ، وَ أوثَقُ
الحُصُونِ، وَ أفضَلُ الکُنُوزِ ، غَیرَ أنَّهُ لا یُصلَحُ إلاّ بِثَلاثٍ: بِتَعجِیلِهِ ، وَ تَصغِیرِهِ ، وَ
سَترِهِ، فَإنَّکَ إذا عَجَّلتَهُ هَنَّأتَهُ(3)، وَ إذا صَغَّرتَهُ عَظَّمتَهُ ، وَ إذا سَتَرتَهُ تَمَّمتَهُ(4).
(1) فی «ع» و «ش» و «م»: هذه الفقرة مقدّمة على ما قبلها.
(2) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 117، الخصال 1: 121، باب الثلاثة ح 113، الفقیه 4:
361 / 5762، المواعظ: 23، تحف العقول: 10، تاریخ الیعقوبی 2 : 207.
و نیز روایت شده از ایشان که فرمود: در احسان و نیکى به مردم سه
خصلت است: از هر زراعتى نموّ و برکتش زیادتر است، و از هر دژى
مستحکمتر است، و از هر گنجى بهتر است. لکن صلاحیّت نمىیابد مگر
به سه چیز: تعجیل در اداى آن، و کوچک شمردن آن، و پنهان داشتن آن،
چون هرگاه تعجیل نمائى در آن گوارا نمودهاى آن را، و هرگاه کوچک
بشمارى آن را تعظیم کردهاى آن را، و هرگاه پنهان نمائى آن را کامل
کردهاى آن را.
وَ قالَ علیهالسلام : المُؤمِنُ المُصِیبُ مَن یَفعَلُ ثَلاثا : یَترُکُ الدُّنیا قَبلَ أن تَترُکَهُ، وَ یَبنِی
قَبرَهُ قَبلَ أن یَدخُلَهُ ، وَ یُرضِی رَبَّهُ قَبلَ أن یَلقاهُ(1).
ترکِ دنیا کند پیش از آنکه دنیا او را ترک کند، و بسازد قبر خود را پیش از
آنکه داخل آن شود، و خوشنود سازد پروردگارش را پیش از آنکه به
ملاقات او رود.
وَ قالَ علیهالسلام : ثَلاثٌ مَن لَم یَکُنَّ فِیهِ لَم یَجِد طَعمَ الإیمانِ : حِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهلَ کُلِّ
جاهِلٍ ، وَ وَرَعٌ یَحجُزُهُ عَنِ الَمحارِمِ ، وَ خُلقٌ یُدارِی بِهِ النّاسَ(2).
نمىیابد: حلم و بردبارى که دفع نماید به آن سفاهت بىخردان را، و ورع
و تقوائى که منع کند او را از محرّمات، و خُلق خوش که مدارا نماید به آن
با مردمان.
وَ کانَ علیهالسلام قَد مَنَعَ النّاسَ بِالکُوفَةِ مِنَ القُعُودِ عَلى ظَهرِ الطَّرِیقِ ، فَکَلَّمُوهُ فِی
(1) فی «م» و «ش» : أهلته.
(2) الکافی 4 : 30، الفقیه 2 : 57 / 1691، الخصال 1: 143، باب الثلاثة ح 143، نزهة
الناظر: 21، الدعائم 2 : 321، أمالی الطوسی 2 : 492، فقه الرضا علیهالسلام : 51، تحف العقول:
323، أعلام الدِّین: 275.
(3) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 140.
(4) الفقیه 4 : 360 / 5762، الخصال 1: 124، باب الثلاثة ح 121، المواعظ: 20، تحف
العقول: 324، المحاسن : 6.
ذلِکَ، فَتَرَکَهُم بَعدَ أن شَرَطَ عَلَیهِم ثَلاثَ خِصالٍ : غَضُّ الأبصارِ ، وِ رَدُّ السَّلامِ ، وَ
إرشادُ الضّالِّ(1).و منع فرموده بود آنحضرت مردم را از نشستن در کنار راهها، از حضرتش
رخصت طلبیدند، ایشان با سه شرط قبول فرمودند: یکى آنکه چشم خود
را بر نامحرمان ببندند، دیگر آنکه جواب سلام را بدهند، سوّم آنکه
گمشدگان را راهنمائى نمایند.
وَ رُوِیَ عَنِ الإمامِ زَینِ العابِدِینَ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : ثَلاثٌ مُنجِیاتٌ لِلمُؤمِنِ: کَفُّ
لِسانِهِ عَنِ النّاسِ وَ اغتِیابِهِم ، وَ شُغلِهِ بِما یَنفَعُهُ لِدُنیاهُ وَ آخِرَتِهِ ، وَ طُولُ بُکائِهِ عَلى
خَطِیئَتِهِ(2).
مؤمن است: نگاه داشتن زبان خود از مردم و از غیبت ایشان، و مشغول
شدن به چیزى که نفع دنیا و آخرتش در آن باشد، و بسیار گریستن بر خطا
و گناهش.
وَ قالَ الإمامُ الباقِرُ علیهالسلام : کُلُّ عَینٍ باکِیَةٌ یَومَ القِیامَةِ إلاّ ثَلاثُ عُیُونٍ: عَینٌ
سَهِرَتْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ، وَ عَینٌ فاضَتْ مِن خَشیَةِ اللّهِ ، وَ عَینٌ غَضَّتْ عَن مَحارِمِ اللّهِ(3).
چشمى که در راه خدا بیدار بماند، و چشمى که از ترس خدا اشک آلود
شود، و چشمى که بسته شود از محرّمات خدا.
وَ قالَ الإمامُ الصّادِقُ علیهالسلام : ثَلاثٌ لَیسَ مَعَهُنَّ غُربَةٌ : کَفُّ الأذى ، وَ الأدَبُ ، وَ
مُجانَبَةُ الرَّیبِ(4).
(1) العقد الفرید 2 : 256 عن رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم ، البیان و التبیین 2 : 32.
(2) تحف العقول : 282.
(3) الکافی 2 : 482، الفقیه 1 : 318 / 942، الخصال 1: 98، باب الثلاثة ح 46، ثواب
الأعمال: 211، تحف العقول: 80 و 282، أعلام الدِّین: 300، کنز العمّال 15 : 844 /
43357.
امام صادق علیهالسلام فرمود: سه چیز است هر که داراى آنها باشد غریب نیست:
باز داشتن آزار و اذیّت خود از دیگران، مزیّن بودن به علم و ادب، و
اجتناب از آنچه مایه شکّ و ریب است.
وَ قالَ علیهالسلام : مَن غَضِبَ عَلَیکَ ثَلاثَ مَرّاتٍ وَ لَم یَقُل فِیکَ سُوءا فَاتَّخِذهُ لِنَفسِکَ
خَلِیلاً(1).
او لیاقت دوستى و برادرى با تو را دارد رهایش نکن.
وَ رُوِیَ عَنِ العالِمِ علیهالسلام ، أنَّهُ قالَ : الخَیرُ کُلُّهُ فِی ثَلاثِ خِصالٍ : فِی النَّظَرِ ، وَ
السُّکُوتِ، وَ الکَلامِ ، فَکُلُّ نَظَرٍ لَیسَ فِیهِ اعتِبارٌ فَهُوَ لَهوٌ(2)، وَ کُلُّ سُکُوتٍ لَیسَ فِیهِتَفَکُّرٌ فَهُوَ سَهوٌ ، وَ کُلُّ کَلامٍ لَیسَ فِیهِ ذِکرٌ فَهُوَ لَغوٌ(3).
خصلت است: نظر کردن از روى عبرت، سکوت کردن همراه با تفکّر، و
تکلّم نمودن همراه با ذکر و یاد خدا، پس نظرى که از روى عبرت نباشد
لهو است، و سکوتى که همراه با تفکّر نباشد غفلت است، و کلامى که در
آن ذکر خدا نباشد لغو است.
وَ(4) رُوِیَ عَنهُ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : ثَلاثُ خِصالٍ مَن کُنَّ فِیهِ ، أو واحِدَةٌ مِنهُنَّ کانَ فِی
(1) تحف العقول : 324 .
(2) أمالی الصدوق : 532 / 7 ، تحف العقول : 368، و أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 :
118.
(3) فی «أ» و «ع» : فلغو. و فی الفقرة الآخرة: فلهو.
(4) الخصال 1: 98، باب الثلاثة ح 47، الفقیه 4 : 405 / 5876، معانی الأخبار 2 : 344،
أمالی الصدوق: 32، ثواب الأعمال : 212، المواعظ: 99، تحف العقول: 215، الاختصاص:
231، المحاسن: 5، و رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 158.
(5) هنا یوجد فی «ع» ما نصّه: وَ رُوِیَ عَنِ الحُسَینِ بنِ عَبدِاللّهِ، عَن عَلِیِ بنِ یَقطِینَ قالَ، قالَ
الکاظِمُ علیهالسلام : اضمَنْ لِی واحِدَةً لأضمَن لَکَ ثَلاثا: اضمَن لِی أنَّکَ لا تَلقى أحَدا مِن مَوالِینا فِی
دارِ الخَلافَةِ إلاّ قُمتَ لَهُ بِقَضاءِ حاجَتِهِ، أضمَنُ لَکَ: ألاّ یهِیبَکَ حَدُّ السَّیفِ أبَدا، وَ لا یُظِلَّکَ
سَقفُ سِجنٍ أبَدا، وَ لا یَدخُلَ الفَقرُ فِی بَیتِکَ أبَدا.
امام کاظم علیهالسلام به على بن یقطین که از کارگزاران دار الخلافه بود فرمود:
عهده دار یک چیز باش تا من سه چیز را براى تو ضمانت کنم، تو متعهّد
شو که هر مؤمنى کارش به دار الخلافه کشید حاجتش را برآورده سازى،
من ضامن مىشوم که هرگز نترساند تو را تیزى شمشیرى، و سایه نکند بر
تو سقف زندانى، و داخل نشود در خانهات فقرى.
ظِلِّ عَرشِ اللّهِ یَومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّهُ : مَن أعطَى النّاسَ مِن نَفسِهِ ما هُوَ سائِلُهُم لَها ، وَ
مَن لا یُقَدِّمُ رِجلاً حَتّى یَعلَمَ أنَّ فِی ذلِکَ للّهِ عَزَّوجَلَّ رِضا ، وَ مَن لَم یَعِب أخاهُ بِعَیبٍ
حَتّى یَنفِیَ ذلِکَ العَیبَ عَن نَفسِهِ، فَإنَّهُ لا یَنفِی عَنها عَیبا إلاّ بَدا لَهُ عَیبٌ ، وَ کَفى بِالمَرءِ
شُغلُهُ بِنَفسِهِ عَنِ النّاسِ(1).و نیز از آن حضرت مروى است که فرمود: سه چیز است هر کس داراى
همه یا یکى از آنها باشد در سایه عرش خدا خواهد بود در آن روزى که
سایهاى جز سایه آن نیست: یکى آنکه با مردم همانگونه رفتار کند که
دوست دارد مردم با او رفتار نمایند، دوم آنکه قدمى بر ندارد مگر آنکه
بداند رضاى خدا در آن است، سوّم آنکه عیب جویى نکند از برادر
مؤمنش به عیبى مگر آنکه برطرف کرده باشد آن عیب را از خود، و حال
آنکه دور نمىکند از خود عیبى را مگر آنکه ظاهر مىشود براى او عیبى
دیگر، و بس است آدمى را سرگرم بودن به عیوب خود از پرداختن به
عیب دیگران.
مترجم گوید: از براى طالبان مراتب انسانیّت و سعادت، همین یک صفت
بس است که در تفحّص و تجسّسِ عیوب خود برآیند و مشغول به اصلاح
آن شوند، و چشم از عیوب مردم بپوشند و بدانند که هیچ کسى خالى از
عیب نخواهد بود، و اگر در انسان بالفرض هیچ عیبى نباشد همان ذکر
کردن عیب مردم اعظم عیوبات و از هر عیبى بدتر است. سعدى مىگوید:
| همه عیب خلق دیدن، نه مروّت است و مردى | نگهى به خویشتن کن که همه گناه دارى |
| ره طالبان عقبى کرم است و فضل و احسان | تو چه در نشان مردى بجز از کلاه دارى |
(1) الکافی 2 : 147، الخصال 1: 80، باب الثلاثة ح 3 ، تحف العقول: 7 و 282، المحاسن: 5، و
رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 118.
| تو حساب خویشتن کن نه حساب خلق، سعدى | که بضاعتِ قیامت عملى تباه دارى |
وَ رُوِیَ عَنِ المَسِیحِ علیهالسلام : أنَّهُ ذَمَّ المالَ فَقالَ : فِیهِ ثَلاثُ خِصالٍ، قِیلَ : وَ ما هِیَ
یا رُوحَ اللّهِ؟ قالَ : یَکسِبُهُ المَرءُ مِن غَیرِ حِلِّهِ ، فَإن هُوَ کَسَبَهُ مِن حِلِّه مَنَعَهُ عَن حَقِّهِ،
فَإن هُوَ وَضَعَهُ فِی حَقِّهِ شَغَلَهُ إصلاحُهُ عَن عِبادَةِ رَبِّهِ(1) .
خصلتِ بد است: گفتند یا روح اللّه آن سه کدام است؟ فرمود: بدست
مىآورند آن را از راههاى نامشروع، و اگر از راه مشروع باشد منع مىکنند
از صرف در راه حقّ، و اگر در راههاى صحیح و مشروع صرف و خرج
شود باعث باز داشتن آدمى است از عبادت پروردگارش.
وَ رُوِیَ عَن سَلمانِ الفارِسِیِ رضىاللهعنه أنَّهُ قالَ : أبکَتْنِی ثَلاثٌ ، وَ أضحَکَتْنِی ثَلاثٌ :
فَأمَّا المُبکِیاتُ فَفِراقُ سَیِّدِی رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم وَ الهَولُ عِندَ غَمَراتِ المَوتِ ، وَ
الوُقُوفُ بَینَ یَدَیِ اللّهِ عَزَّوجَلَّ.
وَ أمَّا المُضحِکاتُ فَغافِلٌ لَیسَ بِمَغفُولٍ عَنهُ، وَ طالُبُ دُنیا وَ المَوتُ یَطلُبُهُ، وَ
ضاحِکٌ مِلْءَ فِیهِ لا یَدرِی بِضِحکِهِ رضی اللّه عَزَّوجَلَّ أم سَخَط(2).
چیز مرا خندانید، امّا آنچه مرا گریانید: مفارقت رسول خدا بود، و ملاحظه
هول و وحشت سکرات مرگ، و ملاحظه وقوف روز قیامت در محضر
الهى.
و امّا آن سه که مرا خندانید: ملاحظه غافل است که در غفلت بسر مىبرد و
حال آنکه از او غافل نیستند، یعنى ملائکه و نویسندگان اعمال او آنى از او
(1) عیون الأخبار 1 : 246، البیان و التبیین: 481، و أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 :
162، أیضا 2 : 118.
(2) الخصال 1: 326، باب الستّة ح 17، الاختصاص : 230، المحاسن : 4 ، و رواه الشیخ ورّام
فی مجوعته 2 : 224.
غفلت ندارند و اعمال او را مىنویسند، و دیگر کسى است که دنبال دنیا
رفته و او را طلب مىکند و حال آنکه مرگ به دنبال او مىباشد، سوّم آن
شخص که دهان خود را از خنده پر مىکند و نمىداند که رضاى خدا در
آن است یا خشم او.
وَ وَعَظَ أبُوذَرٍّ الغِفارِیُ رحمهالله عَمَرَ بنَ الخَطّابِ ، فَقالَ لَهُ : عَلَیکَ یا عُمَر بِثَلاثٍ:
ارضَ بِالقُوتِ ، وَ خَفِ الفَوتَ ، وَ اجعَل صَومَکَ الدُّنیا ، وَ فِطرَکَ المَوتَ(1).
خصلت: راضى شو به قوت لایموت خود، و بترس از مرگ خود، و قرار
بده دنیا را روزه خود و مرگ را افطار خود.
وَ قالَ عَبدُاللّهِ بنُ عَبّاسٍ رحمهالله : إنَّ اللّهَ تَعالى حَرَّمَ أذى ثَلاثَةٍ : کِتابُهُ الَّذِی هُوَ
حِکمَتُهُ نَطَقَ بِهِ وَ أنزَلَهُ ، وَ بَیتُهُ الَّذِی جَعَلَهُ مَثابَةً(2) لِلنّاسِ وَ أمنا ، وُ عِترَةُ رَسُولِاللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم فَأمَّا الکِتابَ فَمَزَّقتُم وَ حَرَقتُم ، وَ أمَّا البَیتَ فَخَرَبتُم وَ هَدَمتُم ، وَ أمَّا العِترَةَ
فَشَرَدتُم وَ قَتَلتُم(3).
را که ناطق به حکمت است، خانه خود را که محلّ امن و امان است، و
عترت رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم . امّا کتاب خدا پس پاره و تحریف کردید آن را، و
امّا خانه خدا پس خراب و منهدم کردید آن را، و امّا عترت رسول خدا پس
پراکنده کردید و کشتید آنها را.
وَ رَوى أنَسُ بنُ مالِکٍ، عَنِ النَّبِیِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم أنَّهُ قالَ : یَقُولُ اللّهُ عَزَّوجَلَّ : لَولا
ثَلاثَةٌ(4): رِجالٌ خُشَّعٌ ، وَ صِبیانٌ رُضَّعٌ ، وَ بَهائِمُ رُتَّعٌ لَصَبَبتُ عَلَیکُمُ العَذابَ صَبّا(5).
(1) أخرجه المؤلف فی کنز الفوائد 1 : 305، عنه فی البحار 78 : 455.
(2) مثابة : المکان الّذی یرجع إلیه النّاس. شرّده: نفّره و طرّده.
(3) الخصال 1: 146، باب الثلاثة ح 173، و معانی الأخبار 1 : 117، و أمالی الصدوق : 239
/ 13 مثله.
و روایت نموده انس بن مالک از رسول خدا که حقتعالى فرمود: اگر نبودند
مردان خاشع، و اطفال شیر خوار، و حیوانات چرنده، هرآینه ریخته مىشد
عذاب بر شما ریخته شدنى.
وَ قالَ مُعاوِیَةُ بنُ أبِی سُفیانَ لِخالِدِ بنِ المُعَمِّر(1): عَلامَ حُبُّکَ لِعَلِیِّ بنِ أبِی طالِبٍ
علیهالسلام ؟ قالَ: أُحِبُّهُ عَلى ثَلاثٍ : عَلى حِلمِهِ إذا غَضِبَ ، وَ صِدقِهِ إذا قالَ ، وَ وَفائِهِ إذا
وَأى(2).
مىدارى؟ گفت: براى سه خصلت: حلم او در هنگام غضب، صدق او در
هنگام گفتار، وفاى او به هنگام وعده.
وَ ذُکِرَ أنَّ إبلِیسَ لَعَنَهُ اللّهُ قالَ : إذا ظَفِرتُ مِنِ ابنِ آدَم بِثَلاثٍ لَم اُطالِبهُ بِغَیرِهِنَّ :
إذا أعجَبَ بِنَفسِهِ ، وَ استَکثَرَ عَمَلَهُ ، وَ نَسِیَ ذُنُوبَهُ(3).
سه چیز دیگر به هدفم که گمراه کردن است رسیدهام و طمعى از آنها
ندارم: یکى آنکه خودپسند و خویشتن بین شود، دیگر آنکه عمل خود را
بسیار شمرد، سوّم آنکه گناهان خود را فراموش نماید.
وَ قالَ الأحنَفُ(4) : مَهما کانَ عِندِی مِن أناةٍ(5)، فَلا أناةَ عِندِی فِی ثَلاثٍ : فِی الصَّلاةِ
(1) لا یوجد فی غیر «أ» : ثلاثة.
(2) الکافی 2 : 211، الخصال 1: 128، باب الثلاثة ح 131. خُشَّع و رُضَّع و رُتَّع: جمع خاشع و
راضع و راتع، و المعنى واضح.
(3) فی «م» و «ش» : المعتمر.
(4) العقد الفرید 2 : 140 ، أمالی الطوسی 2 : 207، و أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 75،
والدیلمی فی أعلام الدِّین: 215. الوأی : الوعد.
(5) أورده الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 103.
(6) هو أحنف بن قیس و اسمه الضحّاک، و قیل: صخر، أدرک النَّبی صلىاللهعلیهوآلهوسلم و لم یره، و کان من
الحکماء الدهاة العقلاء، و شهد صفّین مع علی علیهالسلام .
إذا حَضَرَتْ بِأن أُؤَدِّیَها فِی وَقتِها ، وَ فِی المَیِّتِ إذا ماتَ أن اُوارِیَهُ ، وَ فِی المَرأَةِ إذا جاءَ
کُفؤُها أن اُزَوِّجَها(1).احنف بن قیس گفته: در هر گه تأمّل و توقّف کنم در سه چیز توقّف
نخواهم کرد: یکى نماز است که چون وقت آن داخل شد بجا مىآورم، و
دیگر میّت است که چون وفات کرد زود آن را دفن مىکنم، سوّم دختر
است که چون شوهر و کفوى برایش پیدا شد شوهر مىدهم.
وَ قالَتِ الفُرسُ : ثَلاثُ خِلالٍ لا یَنبَغِی لِلعاقِلِ أن یُضَیِّعَهُنَّ ، بَل یَجِبُ أن یَحُثَّ
عَلَیهِنَّ نَفسَهُ وَ أقارِبَهُ وَ مَن أطاعَهُ : عَمَلٌ یَتَزَوَّدُهُ لِمَعادِهِ ، وَ عِلمُ طِبٍّ یَذُبُّ بِهِ عَن
جَسَدِهِ ، وَ صَناعَةٌ یَستَعِینُ بِها فِی مَعاشِهِ(2).
و خویشان خود را نیز بر کسب آنها وادار نماید: اوّل بجا آوردن عملى که
توشه سفر آخرت او باشد، دوم تحصیل علم طبّى که دفع مرض از جسم
خود کند، سوّم تعلّم حرفه و صنعتى که با آن تحصیل معاش خود نماید.
وَ قِیلَ : لَولا ثَلاثُ خِصالٍ ما وَضَعَ ابنُ آدَم رَأسَهُ لِشَیءٍ أبَدا ، وَ إنَّهُ مَعَهُنَّ
لَوَثّابٌ: المَرَضُ ، وَ الفَقرُ ، وَ المَوتُ(3).
نمىتوانست سرِ او را فرود آورد: مرض، فقر، مرگ، و با این سه چیز باز
میل به گردنفرازى و طغیانگرى دارد.
(1) الأناة: المکث و الانتظار، و الترویّ فی الأمر.
(2) العقد الفرید 2 : 119 مثله عن عمرو بن العاص، البیان و التبیین: 314، و هو من کلام
الرَّسول صلىاللهعلیهوآلهوسلم لعلیّ علیهالسلام ، انظر کنز العمّال 15 : 854 / 43395 .
(3) أخرجه المؤلف فی کنز الفوائد 2 : 163، و الدیلمی فی أعلام الدِّین : 154.
(4) الخصال 1: 113، باب الثلاثة ح 89 عن رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم ، نزهة الناظر: 38 عن الحسین
علیهالسلام ، و رواه المجلسیّ فی البحار 81 : 188 من دعوات الراوندیّ.
وَ قِیلَ : إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا جَعَلَ فِیهِ ثَلاثَ خِصالٍ : فَقَّهَهُ فِی الدِّینِ ، وَ زَهَّدَهُ
فِی الدُّنیا ، وَ بَصَّرَهُ عُیُوبَهُ(1).
نصیب او کند: نسبت به دین فقیه و دانا گرداندش، و نسبت به دنیا زاهد و
بىرغبت گرداندش، و نسبت به عیوبش بصیر و بینا گرداندش.
وَ قالَ بَعضُ الحُکَماءِ لِرَجُلٍ : ألا اُعَلِّمُکَ ثَلاثَةَ أبوابٍ مِنَ الحِکمَةِ تَنتَفِعُ بِها؟ قالَ:
بَلى، قالَ : اُعَلِّمُکَ عِلما لا تَتَعایا فِیهِ العَلَماءُ ، وَ هُوَ إذا سُئِلتَ عَمّا لا تَعلَمُ فَقُل : اللّهُ(2)أعلَمُ ، وَ اُعَلِّمُکَ طِبّا لا تَتَعایا فِیهِ الأطِبّاءُ ، وَ هُوَ إذا أکَلتَ طَعاما فَارفَع یَدَکَ عَنهُ وَ
أنتَ تَشتَهِیهِ ، وَ اُعلِّمُکَ حِلما لا تَتَعایا فِیهِ الحُلَماءُ(3)، وَ هُوَ إذا جَلَستَ إلى قَومٍ فَلاتَبدَأهُم بِالکَلامِ حَتّى تَسمَعَ ما یَقُولُونَ ، فَإن خاضُوا فِی خَیرٍ خُضتَ مَعَهُم فِیهِ ، وَ إن
کانَ غَیرَ ذلِکَ کُنتَ قَد سَلِمتَ مِن شَرِّهِم .
یکى از حکماء مردى را گفت: آیا تعلیم ندهم تو را سه باب از حکمت
که منتفع شوى به آن؟ گفت: بلى منّت بگذارید، فرمود: یاد مىدهم تو را
علمى و طبّى و حلمى که عاجز نیستند از آن علماء و اطبّاء و حُلما، اوّل
هرگاه چیزى از تو پرسند که نمىدانى بگو: خدا و رسولش بهتر مىدانند،
دوم هرگاه طعام خوردى پیش از آنکه اشتهایت تمام شود از آن دست
بکش و دیگر مخور، سوّم هرگاه به جماعتى پیوستى تکلّم مکن تا بشنوى
ایشان در چه بابى تکلّم مىکنند، پس اگر حرفهاى ایشان خیر و صواب
بود تو هم داخل مىشوى و الاّ با عدم همراهى از شرّ آنها سالم ماندى.
وَ قالَ بُزُرجمِهرُ : ما وَرَّثَتِ الآباءُ الأبْناءَ(4) خَیرا مِن ثَلاثَةِ أشیاءَ: الأَدَبُ النّافِعُ، وَ
(1) الکافی 1 : 158، أمالی المفید: 158، أمالی الطوسی 2 : 542، مشکاة الأنوار: 114.
(2) فی «م» و «ش»: اللّه و رسوله.
(3) فی «م» و «ش»: حکما لا تتعایا فیه الحکماء.
(4) فی «أ» للأبناء، و فی «ع» : و الأبناء.
الإخوانُ الصّالِحِینَ ، وَ الثَّناءُ الجَمِیلُ(1).بوذرجمر گفته: پدران براى پسرانشان هیچ ارثى بهتر از سه چیز
نمىگذارند: علم و ادب نافع، دوستان شایسته، و مدح و ثناء جمیل.
وَ قالَ العَبّاسُ بنُ عَبدِ المُطَّلِب رحمهماالله لابنِهِ : یا بُنَیَّ لا تَتَعَلَّمِ العِلمَ لِثَلاثِ خِصالٍ :
لُِتمارِی بِهِ ، وَ لِتُرائِیَ فِیهِ ، وَ لِتُباهِیَ بِهِ ، وَ لا تَدَعهُ لِثَلاثِ خِصالٍ : لِرَغبَةٍ فِی الجَهلِ ، وَ
لِزُهدٍ فِی العِلمِ، وَ لاستِحیاءٍ مِنَ التَّعَلُّمِ(2).
نیاموز: براى مِراء و جدال کردن، براى ریا نمودن، و براى فخر و مباهات
کردن.
و هرگز آموختن علم را براى سه چیز ترک مکن: براى رغبت به نادانى، و
زهد و بى رغبتى به علم، و خجالت از آموختن.
وَ قالَ ابنُ عَبّاسٍ رحمهالله : قالَ لِی أبِی : إنِّی أرى أمِیرَالمُؤمِنِینَ یُدنِیکَ دُونَ أصحابِ
رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم فَاحفَظ عَنِّی ثَلاثا : لا یَجِدَنَّ عَلَیکَ(3) کِذبا ، وَ لا تَغتابَنَّ عِندَهُ أحَدا ،وَ لا تُفشِیَنَّ لَهُ سِرّا(4).
تو را گرامى مىدارد و بیشتر از اصحاب دیگر تو را به خود نزدیک مىکند،
پس سه خصلت را از من حفظ کن تا باعث دوام محبّت آنجناب با تو
باشد: با او هرگز دروغ مگو، و هرگز در نزد او کسى را غیبت مکن، و هرگز
(1) بهجة المجالس : 114 .
(2) تحف العقول : 313 عن أبیعبداللّه علیهالسلام لابن النعمان، مجموعة ورّام 1 : 109 مثله.
(3) فی «م» لا تتحدثن، و فی «ع» لا یجدن عندک، و فی «ش» لا یحدث عنک.
(4) المصنّف 6: 113، المعجم الکبیر للطبرانی 10 : 322 / 10619 ، العقد الفرید 1 : 11،
عیون الأخبار 1 : 19، فیه أربع، و الرابع: و لا تُطوِ عنه نصیحةً. قال الشعبی: قلت لابن
عباس: کلُّ واحدة خیر من ألف، قال: ای واللّه و من عشرة آلاف.
سرّ او را فاش مکن.
وَ رُوِیَ أنَّ بَعضَ المُلُوکِ استَصحَبَ عَلِیَ بنَ زَیدٍ الکاتِبَ ، فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ :
أصحَبُکَ عَلى ثَلاثِ خِصالٍ : قالَ : وَ ما هِیَ ؟ قالَ : لا تَهتِک لِی سَترا ، وَ لا تَشتِم لِی
عِرضا ، وَ لا تَقبَل فِیَّ قَولَ قائِلٍ حَتّى تَستَبرِئَنِی(1)، قالَ : هذِهِ لَکَ ، فَما لِی عِندَکَ ؟ قالَ :ثَلاثُ خِصالٍ: لااُفشِی لَکَ سِرّا ، وَ لا أدَّخِر عَنکَ نُصحا ، وَ لا أؤثِر عَلَیکَ أحَدا ، قالَ :
نِعمَ الصّاحِبُ المُستَصحَبُ أنتَ .
نقل شده که یکى از سلاطین خواست على بن زید کاتب را مصاحب و
همراه خود نماید، على بن زید گفت: من مصاحبت مىکنم با تو به سه
شرط، سلطان گفت: کدام سه شرط؟ گفت: پرده مرا ندرى، عرض و
آبروى مرا به باد ندهى، و حرف کسى را در حقّ من قبول نکنى تا طلب
براءت «یا طلب رأى» از من نمائى.
سلطان گفت: قبول است، امّا تو چه وظیفهاى در قبال من دارى؟
گفت: سه چیز: راز تو را فاش نکنم، نصیحت و خیرخواهى تو را فرو
نگذارم، و هیچ کس را بر تو مقدّم ندارم. سلطان گفت: عجب صاحب و
دوستى مىباشى.
وَ مِن کَلامِ لُقمانَ لابنِهِ : یا بُنَیَّ ، ثَلاثَةٌ لا تَعرِفُهُم إلاّ عِندَ ثَلاثَةٍ : لا تَعرِفُ الحَلِیمَ
إلاّ عِندَ الغَضَبِ ، وَ لاَ الشُّجاعَ إلاّ عِندَ الحَربِ ، وَ لا أخاکَ إلاّ عِندَ الحاجَةِ(2).
شناخت مگر در سه وقت: نخواهى شناخت حلیم و بردبار را مگر در وقت
غضب کردن، و دلیر و شجاع را مگر در وقت جنگ، و دوستان و برادران
را مگر در وقت حاجت.
وَ قالَ آخرُ : مِن حَقِّ أخِیکَ عَلَیکَ أن تَحتَمِلَ لَهُ ثَلاثا : ظُلمَ الغَضَبِ ، وَ ظُلمَ
الدّالَّةِ ، وَ ظُلمَ الهَفوَةِ(3).
(1) فی «ع» : تستبرئ، و فی «ش» : تسترینی، و فی «م» : ترى.
(2) العقد الفرید 2 : 137، تحف العقول: 316 عن الصادق علیهالسلام ، الکشکول 3 : 373.
دیگرى گفته: از جمله حقوق برادرت بر تو آن است که ستم سه چیز را از
او تحمّل کنى: ستم خشم و غضب، ستم ناز و جرأتِ بر تو، و ستم خطا و
لغزش.
وَ قالَ رَجُلٌ لأرَسطاطالِیس : بَلَغَنِی عَنکَ أنَّکَ اغتَبتَنِی ، فَقالَ لَهُ : ما بَلَغَ مِن
قَدرِکَ عِندِی أن أدَعَ لَکَ خَلَّةً مِن ثَلاثٍ : إمّا عِلما اُعمِلُ فِیهِ فِکرِی ، أو عَملاً صالِحا
لآخِرَتِی ، أو لِذَّةً فِی غَیرِ مُحَرَّمٍ اُعَلِّلُ بِها نَفسِی .
مردى به ارسطو گفت: شنیدهام مرا غیبت کردى، گفت: مگر قدر و منزلت
تو نزد من چقدر است که مشغول تو شوم و خود را از یکى از سه کار باز
دارم! علمى که فکر خود را در آن بکار برم، یا عمل صالح و شایستهاى که
براى آخرت خود بجا آورم، و یا لذّت مباحى که نفس خود را به آن
مشغول سازم.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ فَقالَ : یا بُنَیَّ ، احفَظْ عَنِّی ثَلاثا : وَقِّرْ أباکَ یُطَلْ لَکَ فِی
أیّامِکَ، وَقِّرْ اُمَّکَ تَرَ لِبَنِیکَ بَنِینا(1)، وَ لا تَحِدّ النَّظَرَ إلى والِدَیکَ فَتَعُقَّهُما .
بخاطر بسپار: پدرت را احترام کن تا عمرت طولانى شود، مادرت را
احترام کن تا فرزندان اولادت را ببینى، و به روى پدر و مادرت نگاه تیز
مکن تا عاقّ ایشان نشوى.
وَ اعلَم یا بُنَیَّ أنَّ الأیّامَ ثَلاثَةٌ : أمسِ یَومٌ ماضٍ کَأَن لَم یَکُن ، وَ غَد یَومٌ مُنتَظَرٌ
کَأَن قَد یَکُون(2)، وَ الیَوم مُقِیمٌ تَغتَنِمُهُ الأکیاسُ لِتَزَوُّدِ الخَیراتِ ، وَ تَقطَعُهُ الفَجَرَةُبِالأمانِیِ مَعَ أنَّها لَیسَتْ بِأیّامٍ، وَ لکِنَّها ساعاتٌ ، وَ لَیسَت بِساعاتٍ ، وَ لکِنَّها أوقاتٌ
أقَلُّ مِنِ ارتِدادِ الطَّرفِ(3).
(1) العقد الفرید 2 : 164، عن الأحنف، نزهة الناظر: 53 عن الصادق علیهالسلام .
(2) فی «ش» : لینا.
(3) فی «ع»: قد فات، و فی «م»: قد أتى، و فی «أ»: مکانه بیاض، و ما أثبتناه من مجموعة ورّام.
و بدان اى پسر که ایّام سه روز است: دیروز، که گویا هرگز نبوده، فردا، که
منتظر آنیم شاید که بیاید ولى معلوم نیست آنرا درک کنیم یا نه، و دیگر
امروز، که مقیم در آنیم، دانایان هوشیار قدر آن را مىدانند و با بجا آوردن
خیرات در آن زاد و توشه براى آخرت برمىدارند، و فاسقان و فاجران آن
را به امانى و آمال مىگذرانند، با اینکه اگر ملاحظه سرعت در گذشت ایّام
را نمائیم مىبینیم که آن چند روز نیست بلکه چند ساعت است، و چند
ساعت هم نیست بلکه زمانى است کمتر از یک چشم به هم زدن.
وَ فِی کُتُبِ الحِکمَةِ : إنَّها ثَلاثَةُ أیّامٍ : أمسِ مَوعِظَةٌ وَ أجَلٌ، وَ الیَومُ غَنِیمَةٌ وَ عَمَلٌ،
وَ غَدٌ اجتِهادٌ وَ أمَلٌ(1).
و مایه عبرت است، امروز که هنگام غنیمت بردن و عمل است، و فردا که
جزء آمال و آرزوهاست.
مترجم گوید: بعضى دیگر گفتهاند: دیروز که مرده است، و امروز هم در
حال جان کندن است، و فردا هم هنوز زائیده نشده است.
وَ اعلَم أنَّ النّاسَ فِی الدُّنیا بَینَ ثَلاثَةِ أحوالٍ : حَسَناتٍ ، وَ سَیِّئاتٍ ، وَ لَذَّاتٍ . وَ
فِی الآخِرَةِ بَینَ ثَلاثَةِ أحوالٍ : دَرَجاتٍ ، وَ دَرَکاتٍ ، وَ مُحاسَباتٍ ، فَمَن عَمِلَ فِی الدُّنیا
بِالحَسَناتِ نالَ فِی الآخِرَةِ الدَّرَجاتِ ، وَ مَن تَرَکَ فِی الدُّنیا السَّیِّئاتِ نَجا فِی الآخِرَةِ مِنَ
الدَّرَکاتِ ، وَ مَن هَجَرَ فِی الدُّنیا اللَّذّاتِ خَلُصَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الُمحاسَباتِ .
و بدان که مردم در دنیا بین سه حال مىباشند: حسنات، سیّئات، و لذّات. و
در آخرت نیز بین سه حالند: درجات، درکات، و محاسبات، پس هر که در
دنیا عمل به حسنات کند در آخرت اهل درجات است، و هر که سیّئات را
ترک کند در آخرت نجات خواهد یافت از درکات، و هر که در دنیا ترک
کند لذّات را در آخرت خلاصى یابد از محاسبات.
(1) راجع مجموعة ورّام 1 : 77.
(2) راجع تحف العقول: 220، 324 ، و نزهة الناظر: 19.
وَ اعلَم یا بُنَیَّ أنَّ أنصَفَ النّاسِ مَن جَمَعَ ثَلاثا : تَواضُعا عَن رِفعَةٍ ، وَ زُهدا عَن
قُدرَةٍ، وَ إنصافا عَن قُوَّةٍ(1).
باشد: تواضع از روى رفعت، و زهد از روى قدرت و مکنت، و انصاف با
مردم از روى قوّت و شجاعت.
وَ عَلَیکَ بِالقَناعَةِ ، فَفِیها ثَلاثُ خِلالٍ : صِیانَةُ النَّفسِ ، وَ عِزُّ القَدرِ(2)، وَ طَرحُ مُؤَنِالاستِکبارِ(3).
و بر تو باد به قناعت که در آن سه خصلت است: صیانت و حفظ نفس،عزّت شأن و سربلندى، و انداختن اسباب تکبّر و خودبینى، یا افزون طلبى.
وَ لا تَصطَنِعِ المَعرُوفَ إلى ثَلاثَةٍ : اللَّئِیمُ ، فَإنَّهُ بِمَنزِلَةِ السّبخَةِ، وَ الفاحِشُ، فَإنَّهُ
یَرى أنَّ الَّذِی صَنَعتَ إلَیهِ إنَّما هُوَ مَخافَةً لِفُحشِهِ ، وَ الأحمَقُ ، فَإنَّهُ لا یَعرِفُ [قَدرَ] ما
أسدَیتَ إلَیهِ(4).
تخم احسان در او ضایع مىشود، و آدم فحّاش که خیال مىکند احسان به
او بخاطر ترس از زبان اوست، و دیگر شخص احمق و نادان که قدر
احسان تو را نمىداند.
وَ اعلَم أنَّ الشُّکرَ ثَلاثَةُ مَنازِلَ : هُوَ لِمَن فَوقَکَ بِالطّاعَةِ ، وَ لِنَظِیرِکَ بِالمُکافأةِ ، وَ
لِمَن دُونَکَ بِالإفضالِ .
(1) العقد الفرید 2 : 201 عن رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم ، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 17 فیه: و
زهدا عن ثروة.
(2) فی «أ» : القدرة، و فی «ش»: القلّة.
(3) نزهة الناظر: 63 عن الرضا علیهالسلام ، فیه : و طرح مرض الاستکثار.
(4) البیان و التبیین: 268.
و بدان که براى شکر سه منزل است: شکرِ بالاتر از خودت به اطاعت
اوست، و شکرِ نظیر و همتاى تو به مکافاة اوست، و شکرِ پائینتر از
خودت به احسان به اوست.
وَ لا تَطلُبْ حاجَتَکَ یا بُنَیَّ مِن ثَلاثَةٍ : لا مِن کَذّابٍ ، فَإنَّهُ یُقَرِّبُها بِالقَولِ وَ
یُباعِدُها بِالفِعلِ ، وَ لا مِن أحمَقٍ ، فَإنَّهُ یُرِیدُ أن یَنفَعَکَ فَیَضُرُّکَ ، وَ لا مِمَّن لَهُ أکلَةٌ مِن
جَهَةِ رَجُلٍ ، فَإنَّهُ یُؤثِرُ أکلَتَهُ عَلى حاجَتِکَ(1).
نزدیک مىکند به قول و دور مىکند به عمل، یعنى زبانى قول مىدهد امّا
عملاً کارى نمىکند، و دیگر از احمق که چون خواهد تو را نفعى رساند از
جهل و کودنى خود تو را ضرر مىرساند، و دیگر از کسى که از سفره
دیگران طعام مىخورد، زیرا اگر بنا باشد کارى کند براى همان مىکند که
ولى نعمت اوست.
وَ إیّاکَ یا بُنَیَّ وَ الکِذبَ ، فَإنَّ المَرءَ لا یَکذِبُ إلاّ مِن أحَدِ ثَلاثَةِ أشیاءَ : إمّا لِمَهانَةِ
نَفسِهِ، أو لِسَخافَةِ رَأیِهِ ، أو لِغَلَبَةِ جَهلِهِ .
و بپرهیز اى پسر از دروغ، چون آدمى دروغ نمىگوید مگر براى یکى از
سه چیز: یا بخاطر پستى نفس، یا بخاطر سبکى عقل، و یا بخاطر غلبه
جهل و نادانى.
وَ احذَرْ مُشاوَرَةَ ثَلاثَةٍ : الجاهِلُ ، وَ الحاسِدُ ، وَ صاحِبُ الهَوى .
و مشورت مکن اى پسرم با سه نفر: با نادان، و شخص حسود، کسى که
متابعت هوى و هوس مىکند.
وَ اعلَم أنَّ ثَلاثَةً أفضَلُ ما کانُوا لا غِنى بِهِم عَن ثَلاثَةٍ : أحزَمُ ما یَکُونُ الرَّجُلُ لا
غِنى بِهِ عَن مُشاوَرَةِ ذَوِی الرَّأیِ ، وَ أعَفُّ ما تَکُونُ المَرأَةُ لا غِنى بِها عَنِ الزَّوجِ ، وَ
أفرَهُ(2)ما تَکُونُ الدّابَّةُ لا غِنى بِها عَنِ السَّوطِ(3)،(4).
(1) العقد الفرید 1 : 202، البیان و التبیین : 314.
و بدان که سه کس برترینند امّا بى نیاز از سه چیز نیستند: محتاط ترین آدم
بى نیاز از مشورت با صاحبان رأى و نظر نیست، و عفیفترین زنها بى
نیاز از شوهر نیست، و راهوارترین مرکبِ چهارپا بى نیاز از تازیانه
نیست.
وَ ثَلاثٌ هُنَّ لِلکافِرِ مِثلُ ما هُنَّ لِلمُسلِمِ : مَنِ استَشارَکَ فَانصَح لَهُ ، وَ مَنِ
ائتَمَنَکَ عَلى أمانَةٍ فَأدِّها إلَیهِ ، وَ مَن کانَ بَینَکَ وَ بَینَهُ رَحِمٌ فَصِلها(1).
صادق باش، هر که به تو امانتى سپرد در آن خیانت نکن و رد نما، و هر که
خویش نزدیک توست با او صله رحم نما.
وَ قِیلَ لأعرابِیٍ : ما نَقمتُم(2)مِن أمِیرِکُم ؟ فَقالَ : ثَلاثَ خِصالٍ : یَقضِی بِالعَشوَةِ ، وَیُطِیلُ النَّشوَةَ ، وَ یَقبَلُ الرِّشوَةَ(3).
به اعرابى گفتند: چه عیبى در امیر خود یافتید؟ گفت: سه خصلت: حکممىکند از روى نادانى، و پیوسته مست شراب است، و تشنه رشوه است.
وَ قِیلَ لِثَلاثَةٍ مُجتَمِعِینَ : مَا السُّرَورُ ؟ فَقالَ الأوَّلُ مِنهُم : السُّرُورُ مُجتَمُعٌ فِی ثَلاثٍ
: امرَأَةٌ حَسناءُ ، وَ دارٌ قَوراءُ ، وَ فَرَسٌ مُرتَبِطٌ بِالفِناءِ .
وَ قالَ الثّانِیُ : السُّرُورُ مُجتَمِعٌ فِی ثَلاثٍ : لِواءٌ مَنشُورٌ ، وَ جُلُوسٌ عَلَى السَّرِیرِ ، وَ
(1) فی «ع» : أقرا، فی «م» و «ش»: أوفر، و هو التامُّ الّذی لا ینقص منه شیء. الأفره: البیِّن
الفراهة و الحذق، الأمهَر.
(2) فی «م» و «ش»: الوسط.
(3) العقد الفرید 2 : 111 عن بزرجمهر.
(4) تحف العقول : 367 مثله.
(5) نقم الأمر من فلان: أنکره علیه و عابه، و کرهه أشدّ الکراهة. العشوة: رکوب الأمر على
غیر بیان، النشوة: السکر أو أوّله.
(6) العقد الفرید 4 : 42، البیان و التبیین : 264.
سَلامٌ عَلَیکَ أیُّهَا الأمِیرُ .
وَ قالَ الثّالَثُ : السُّرُورُ مُجتَمِعٌ فِی ثَلاثٍ : رَفعُ الأولِیاءِ ، وَ حَطُّ الأعداءِ ، وَ طُولُ
البَقاءِ مَعَ القُدرَةِ وَ الَّنماءِ(1).
در چه چیز است؟ یکى از آنها گفت: در زن زیبا، و منزل دِلوا، و مرکب
خوشراه.
دومى گفت: در پرچمى برافراشتن، و بر تختى نشستن، و جواب سلامٌ أیّها
الأمیر دادن.
سوّمى گفت: در ترقّى دوستان، و منکوب شدن دشمنان، و عمر طولانى
همراه با قدرت و ثروت بى پایان.
(1) عیون الأخبار 1 : 258، البیان و التبیین : 301، العقد الفرید 7 : 244، 246.
باب
ذکر ما جاء فی أربعة
رُوِیَ عَن سَیِّدِنا رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم أنَّهُ قالَ : أربَعَةٌ لا تَکُونُ إلاّ بِأربَعَةٍ : لا
حَسَبَ إلاّ بِتَواضُعٍ ، وَ لا کَرَمَ إلاّ بِتَقوىً ، وَ لا عَمَلَ إلاّ بِنِیَّةٍ ، و لا عِبادَةَ إلاّ بِیَقِینٍ(1).
نمىباشد مگر به چهار چیز: حسب و نسب نمىباشد مگر به تواضع و
فروتنى، و کرامت نمىباشد مگر به تقوى و پرهیزکارى، و عمل نمىباشد
مگر به نیّت، و عبادت نمىباشد مگر به یقین.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعَةٌ یَنظُرُ اللّهُ إلَیهِم یَومَ القِیامَةِ ، وَ یُزَکِّیهِم: مَن فَرَّجَ عَن لَهفانَ
کُربَتَهُ، وَ مَن أعتَقَ نَسَمَةً مُؤمِنَةً ، وَ مَن زَوَّجَ عَزَبا ، وَ مَن أحَجَّ صَرُورَةً(2).
(1) أخرجه المؤلّف فی کنز الفوائد 1 : 55 .
(2) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 109، الخصال 1: 224، باب الأربعة ح 55. الصرورة:
من لم یحجّ.
و نیز فرمود: چهار نفرند که حقتعالى در قیامت با نظر رحمت خود پاک
مىگرداند ایشان را: اوّل کسى که بردارد غمى از دل اندوهگینى، دوم کسى
که آزاد کند بنده مؤمنى را، سوّم کسى که تزویج کند عزَبى را، چهارم کسى
که به حجّ فرستد کسى را که حجّ نکرده باشد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعٌ مَن عَجَّلَ(1) بِهِنَّ إذا أصبَحَ أجرَى اللّهُ لَهُ نَهرا فِی الجَنَّةِ: مَنأصبَحَ صائِما ، وَ عادَ مَرِیضا ، وَ شَیَّعَ جَنازَةً ، وَ تَصَدَّقَ عَلى مِسکِینٍ(2).
و نیز فرمود: چهار چیز است هر که شتاب نماید بسوى آنها خداوند نهرىدر بهشت برایش جارى سازد: کسى که صبح کند و روزه دار باشد، و کسى
که به عیادت مریضى رود، و کسى که تشییع جنازهاى کند، و کسى که
صدقه به مسکینى دهد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعٌ تَزِیدُ فِی الرِّزقِ : حُسنُ الخُلقِ ، وَ حُسنُ الجِوارِ ، وَ کَفُّ
الأذى، وَ قِلَّةُ الضَّجَرِ(3).
با همسایه، و بازداشتن اذیّت خود از دیگران، کمتر اضطراب و بى قرارى
نمودن در غم و اندوه.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم لأمِیرِالمُؤمِنِینَ علیهالسلام : أنهاکَ یا عَلیُ عَن أربَعٍ : أنهاکَ عَنِ الحَسَدِ ،
وَ البَغیِ، وَ الکِبرِ ، وَ الغَضَبِ(4).
حسد، ظلم، و کبر، و غضب.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعَةُ أشیاءَ تَلزَمُ کُلَّ ذِی حِجىً(5)مِن اُمَّتِی، قِیلَ: وَ ما هِیَ یا
(1) فی هامش «م» و المصدر: عمل.
(2) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 109 .
(3) الکافی 2 : 666 بعضه.
(4) المواعظ للصدوق : 21 مثله.
(5) الحِجى بالکسر: العقل و الفطنة.
رَسُولَ اللّهِ؟ فَقالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : استِماعُ العِلمِ ، وَ حِفظُهُ ، وَ العَمَلُ بِهِ ، وَ نَشرُهُ(1).و نیز فرمود: چهار چیز است که لازم است براى عاقلان امّت من، گفتند: یا
رسول اللّه آن چهار چیز کدام است؟ فرمود: بشنود علم را، و حفظ کند آن
را، و بکار بندد آن را، و منتشر کند آن را.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعٌ إذا کُنَّ فِیکَ فَلا عَلَیکَ ما فاتَکَ مِنَ الدُّنیا: حِفظُ الأمانَةِ، وَ
صِدقُ حَدِیثٍ ، وَ حُسنُ خَلِیقَةٍ ، وَ عِفَّةُ طُعمَةٍ(2).
چه از دنیایت فوت شود: حفظ امانت، راستگویى، خوش خلقى، و عفیف
بودن در کسب و درآمد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعٌ مِن کُنُوزِ البِرِّ : کِتمانُ الحاجَةِ ، وَ کِتمانُ الصَّدَقَةِ ، وَ کِتمانُ
المُصِیبَةِ، و کِتمانُ الوَجَعِ(3).
کتمان صدقه، کتمان مصیبت، و کتمان درد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعُ خِصالٍ مِنَ الشَّقاءِ : جُمُودُ العَینِ ، وَ قَساوَةُ القَلبِ ، وَ
الإصرارُ عَلَى الذَّنبِ ، وَ الحِرصُ عَلَى الدُّنیا(4).
اصرار برگناه، و حرص بر دنیا.
وَ قالَ علیهالسلام : أربَعٌ مَن کُنَّ فِیهِ أدخَلَهُ اللّهُ جَنَّتَهُ ، وَ نَشَرَ عَلَیهِ رَحمَتَهُ : مَن آوَى
(1) تحف العقول : 57، أعلام الدِّین: 81 من کنز الفوائد للمؤلِّف.
(2) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 9، نزهة الناظر: 5، کنز العمّال 15: 867 / 43452.
(3) أمالی المفید : 8، عنه فی البحار 81 : 208.
(4) أخرجه المؤلّف فی کنز الفوائد 2 : 10، الخصال 1: 242، باب الأربعة ح 96، الکافی 2 :
290، تحف العقول: 47، الاختصاص : 111 و 228.
الیَتِیمَ ، وَ رَحِمَ المِسکِینَ ، وَ أشفَقَ عَلى والِدَیهِ ، وَ رَفَقَ بِمَملُوکِهِ(1).و نیز فرمود: چهار چیز است هر که داراى آن باشد حقتعالى او را وارد
بهشت فرماید و رحمت خود را شامل او نماید: آنکه یتیمى را پناه دهد و
کفالت نماید، و مسکینى را ترحّم نماید، و به والدین خود مهربانى کند، و
ما مملوک خود مدارا نماید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : مَن اُلهِمَ أربَعَةَ أشیاءَ : ـ الصِّدقَ فِی کَلامِهِ ، وَ الإنصافَ مِن
نَفسِهِ ، وَ بِرَّ والِدَیهِ ، وَ صِلَةَ رَحِمِهِ ـ اُنسِیَ لَهُ فِی أجَلِهِ ، وَ وُسِّعَ لَهُ فِی رِزقِهِ ، وَ مُتِّعَ
بِعَقلِهِ ، وَ سَهُلَ عَلَیهِ فِی سِیاقِهِ(2) ، وَ لُقِّنَ حُجَّتَهَ فِی قَبرِهِ(3).
روزیش زیاد شود، و از عقل خود بهرهمند شود، و جان کندن بر او آسان
شود، و حجّت و عقاید حقّه در قبر بر او تلقین شود: و آن چهار چیز:
راستى در سخن، و انصاف با مردم، و نیکى به پدر و مادر، و صله رحم
است.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أربَعَةٌ مِن قَواصِمِ الظَّهرِ : أخٌ تَصِلهُ وَ یَقطَعُکَ ، وَ زَوجَةٌ تَأمَنها
وَ تَخُونُکَ ، وَ جارُ سُوءٍ إن عَلِمَ مِنکَ خَیرا سَتَرَهُ، وَ إن عَلِمَ شَرّا أذاعَهُ، وَ فَقرٌ داخِلٌ لا
یَجِدُ صاحِبُهُ لَهُ مُداوِیا(4)،(5).
(1) الخصال 1: 223، باب الأربعة ح 53، الفقیه 4 : 358 / 5762، ثواب الأعمال 1 : 161،
المواعظ : 17، المحاسن: 8، کنز العمّال 15 : 858 / 43415.
(2) السّیاق: النَّزع، و المراد نزع روحه.
(3) أعلام الدِّین للدیلمی: 265.
(4) فی «أ»: متلذّذا. و کذلک فی مصادر العامّة.
(5) الخصال 1: 206، باب الأربعة ح 24، الفقیه 4: 365/ 5762، المواعظ: 31، تاریخ
الیعقوبی 2: 102، عیون الحکم و المواعظ: 73، روضة الواعظین: 387، کنز العمّال 16:
159.
و نیز فرمود: چهار چیز پشت را مىشکند: برادرى که تو با او پیوند کنى و
او از تو ببرّد، زنى که تو او را امین شمارى و او به تو خیانت کند، و همسایه
بد که اگر خوبى از تو دید پنهان کند و اگر بدى دید آشکار نماید، و فقر و
تنگدستى که صاحبش حیران بماند و راه بجائى نبرد.
وَ قالَ علیهالسلام : أربَعَةٌ القَلِیلُ مِنها کَثِیرٌ : النّارُ ، القَلِیلُ مِنها کَثِیرٌ ، وَ الوَجَعُ ، القَلِیلُ
مِنهُ کَثِیرٌ ، وَ الفَقرُ ، القَلِیلُ مِنهُ کَثِیرٌ ، وَ العَداوَةُ ، القَلِیلُ مِنها کَثِیرٌ(1).
تنگدستى، و عداوت و دشمنى.
وَ قالَ أمِیرُالمُؤمِنِینَ علیهالسلام : العُلُومُ أربَعَةٌ : الفِقهُ لِلأدیانِ ، وَ الطِّبُّ لِلأبدانِ ، وَ
النَّحوُ لِلِّسانِ ، وَ النُّجُومُ لِمَعرِفَةِ الأزمانِ(2).
معرفت ادیان، علم طبّ براى معرفت ابدان، علم نحو براى حفظ لسان، و
علم نجوم براى معرفت ازمان.
وَ قالَ علیهالسلام : الفَضائِلُ أربَعٌ : أوَّلُها الحِکمَةُ وَ قِوامُها فِی الفِکرِ ، وَ ثانِیها العِفَّةُ وَ
قِوامُها فِی الشَّهوَةِ ، وَ ثالِثُها القُوَّةُ وَ قِوامُها فِی الغَضَبِ ، وَ رابِعُها العَدلُ وَ قِوامُهُ فِی
الاعتِدالِ(3).
عفّت که قوام آن در شهوت است، قوّت که قوام آن در غضب است، و
عدالت که قوام آن در اعتدال است.
وَ قِیلَ لَهُ علیهالسلام : هَل سَمِعتَ رَسُولَ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم یَنعَتُ الإسلامَ ؟ فَقالَ : نَعَم سَمِعتُهُ
(1) الخصال 1: 238، باب الأربعة ح 84، فیه: (النوم) مکان (الفقر).
(2) أخرجه الدیلمی فی أعلام الدِّین: 83 من کنز الفوائد للمؤلِّف، لکن لم نجده فی المتبوع منه،
تحف العقول : 208 فیه ثلاثة.
(3) بحار الأنوار 78 : 81 من کشف الغمّة.
یَقُولُ : بُنِیَ الإسلامُ عَلى أربَعَةِ أرکانٍ : الصَّبرُ ، وَ الیَقِینُ ، وَ الجِهادُ ، وَ العَدلُ .
خدمت آن حضرت عرض شد: آیا از رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم شنیدهاى که اسلام
را توصیف نماید؟ فرمود: بلى شنیدم که فرمود: اسلام بنا شده بر چهار
پایه: صبر، یقین، جهاد، و عدل.
فَالصَّبرُ أربَعُ شُعَبٍ : الشَّوقِ ، وَ الشَّفَقَةِ ، وَ الزَّهادَةِ ، وَ التَّرَقُّبِ ، فَمَنِ اشتاقَ إلَى
الجَنَّةِ سَلا(1) عَنِ الشَّهَواتِ ، وَ مَن أشفَقَ مِنَ النّارِ رَجَعَ عَنِ الُمحَرَّماتِ ، وَ مَن زَهَدَ فِیالدُّنیا تَهاوَنَ بِالمُصِیباتِ ، وَ مَن تَرَقَّبَ المَوتَ سارَعَ إلَى الخَیراتِ .
پس صبر چهار شعبه است: شوق، ترس، زهد، انتظار، پس کسى که به
بهشت شوق دارد از شهوات بیرون مىرود، و کسى که از جهنّم ترس دارد
از محرّمات رویگردان مىشود، و کسى که زهد ورزد در دنیا بلا و مصیبتها
را آسان مىگیرد، و کسى که منتظر مرگ باشد سرعت مىگیرد در خیرات
و مبرّات.
وَ الیَقِینُ أربَعُ شُعَبٍ : تَبصِرَةُ الفِطنَةِ ، وَ تَأوِیلُ الحِکمَةِ ، وَ مَعرِفَةُ العِبرَةِ(2)، وَاتِّباعُ السُّنَّةِ ، فَمَن أبصَرَ الفِطنَةَ تَأوَّلَ الحِکمَةَ ، وَ مَن تَأَوَّلَ الحِکمَةَ عَرَفَ العِبرَةَ ، وَ مَن
عَرَفَ العِبرَةَ اتَّبَعَ السُّنَّةَ ، وَ مَن اتَّبَعَ السُّنَّةَ فَکَأَنَّما کانَ مِنَ الأوَّلِینَ .
و براى یقین نیز چهار شعبه است: إعمال زیرکى، تفسیر حکمت، و
شناخت عبرت و آنچه مایه پند است، و پیروى از سنّت، پس کسى که
اعمال کند زیرکى و فهم را تفسیر مىکند حکمت را، و کسى که تأویل کند
حکمت را بشناسد عبرت را، و کسى که بشناسد عبرت را پیروى مىکند
سنّت را و کسى که متابعت کرد سنّت را گویا بوده با کسانى که در زمانهاى
پیشین بودهاند.
وَ الجِهادُ أربَعُ شُعَبٍ : الأمرُ بِالمَعرُوفِ ، وَ النَّهیُ عَنِ المُنکَرِ ، وَ الصِّدقُ فِی
(1) سَلاعنه: صبر عنه و نسیه و هجره. أشفق منه: حَذِر و خاف.
(2) فی «ع» و «م» : العثرة ، و فی «أ» : العترة.
المَواطِنِ ، وَ بُغضُ الفاسِقِینَ ، فَمَن أمَرَ بِالمَعرُوفِ شَدَّ ظَهرَ المُؤمِنِینَ ، وَ مَن نَهى عَنِ
المُنکَرِ أرغَمَ أنفَ المُنافِقِینَ ، وَ مَن صَدَقَ فِی المَواطِنِ قَضَى الَّذِی عَلَیهِ وَ أحرَزَ دِینَهُ ، وَ
مَن أبغَضَ الفاسِقِینَ فَقَد غَضِبَ للّهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَ مَن غَضِبِ للّهِ عَزَّوَجَلَّ یَغضِبُ اللّهُ لَهُ .
و براى جهاد نیز چهار شعبه است: امر به معروف، و نهى از منکر، و راستى
در همه جا، و بغض فاسقان، پس کسى که امر به معروف کند قوّت داده
پشت مؤمنین را، و کسى که نهى از منکر کند بخاک مالیده بینى منافقین را،
و کسى که اهل راستى باشد در جمیع مواطن دین خود را ادا کرده و دین
خود را حفظ کرده، و کسى که دشمن دارد فاسقان را پس حقیقةً غضب
کرده براى خدا، و کسى که براى خدا غضب کند خدا نیز در نصرت او بر
دشمنش غضب مىکند.
وَ العَدلُ أربَعُ شُعَبٍ : غَوصُ الفَهمِ ، وَ زَهرَةُ العِلمِ ، وَ مَعرِفَةُ شَرایِعِ الحِکمَةِ ، وَ
وُرُودُ رَوضَةِ الحِلمِ ، فَمَن غاصَ الفَهمَ لَبِسَ جَمِیلَ العِلمِ ، وَ مَن رَعى(1) زَهَرَةَ العِلمِعَرَفَ شَرایِعَ الحِکمَةِ ، وَ مَن عَرَفَ شَرایِعَ الحِکمَةِ وَرَدَ رَوضَةَ الحِلمِ ، وَ مَن وَرَدَ
رَوضَةَ الحِلمِ لَم یُفَرِّط فِی أمرِهِ ، وَ عاشَرَ النّاسَ وَ هُم مِنهُ فِی راحَةٍ(2).
شکوفائى و نظارت و بهجت علم، و معرفت شرایع حکمت، و ورود به
بوستان حلم، پس کسى که تعمّق در فهم و درک داشته باشد مزیّن به لباس
زیباى علم شود و جمیع مشکلات علمى را حل کند، و کسى که بچرد در
نظارت و شکوفائى علم بشناسد شرایع حکمت را، و کسى که بشناسد
شرایع حکمت را وارد شود بر بوستان حلم، و کسى که وارد بوستان حلم
(1) فی «ش» و «م» : وعى.
(2) نهج البلاغة : 473، الکافی 2 : 50، الخصال 1: 231، باب الأربعة ح 74، أمالی المفید 1 :
275، أمالی الطوسی 1 : 35، تحف العقول: 164، و رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 110،
والدیلمی فی أعلام الدِّین: 108، و العلاّمة المجلسیّ فی البحار 68 : 348 و 351 ثمّ شرحه
فاستوفى حقّه، فراجعه، و الهندیّ فی کنز العمّال 16 : 189 / 44215.
شود دیگر در امر خود افراط نکند و با مردم معاشرت نماید در حالى که
ایشان از او در راحت باشند.
مترجم گوید: این اشارهاى به ترجمه لفظ حدیث شریف بود، طالبینِ
بیشتر به کتاب شریف بحار الأنوار مراجعه نمایند.
وَ قالَ علیهالسلام : إنَّ الرِّجالَ أربَعَةٌ : رَجُلٌ یَدرِی وَ یَدرِی أنَّهُ یَدرِی ، فَذاکَ عالِمٌ
فَاسأَلُوهُ، وَ رَجُلٌ یَدرِی وَ لا یَدرِی أنَّهُ یَدرِی ، فَذاکَ نائِمٌ فَأنبِهُوهُ ، وَ رَجُلٌ لا یَدرِی
وَ یَدرِی أنَّهُ لایَدرِی ، فَذاکَ مُستَرشِدٌ فَأرشِدُوهُ ، وَ رَجُلٌ لا یَدرِی أنَّهُ لا یَدرِی ،
فَذاکَ جاهِلٌ فَارفَضُوهُ(1).
پس او عالم است حقّا از او بپرسید، دوم آنکه مىداند ولى نمىداند که
مىداند پس او در خواب خفلت است بیدارش کنید، سوّم آنکه نمىداند و
مىداند که نمىداند پس او طالب ارشاد و هدایت است راهنمائیش کنید،
چهارم آنکه نمىداند و نمىداند که نمىداند پس او جاهل و نادان است
«یعنى در جهل مرکّب است که بدترین و خطرناکترین جهلها است» ترک
و طردش کنید.
وَ قالَ علیهالسلام : القُضاةُ أربَعَةٌ : ثَلاثَةٌ فِی النّارِ وَ واحِدٌ فِی الجَنَّةِ : قاضٍ قَضى
بِالباطِلِ وَ هُوَ لا یَعلَمُ أنَّهُ باطِلٌ فَهُوَ فِی النّارِ ، وَ قاضٍ قَضى بِالباطِلِ وَ هُوَ یَعلَمُ أنَّهُ
باطِلٌ فَهُوَ فِی النّارِ ، وَ قاضٍ قَضى بِالحَقِّ وَ هُوَ لا یَعلَمُ أنَّهُ حَقٌّ فَهُوَ فِی النّارِ ، وَ قاضٍ
قَضى بِالحَقِّ وَ هُوَ یَعلَمُ أنَّهُ حَقٌّ فَهُوَ فِی الجَنَّةِ(2).
قسم وارد بهشت مىشوند، امّا آنها که در جهنّمند: یکى آن است که حکم
به باطل کند و بداند که آن باطل است، دیگر آنکه حکم به باطل کند و
(1) العقد الفرید 2 : 151 عن خلیل بن أحمد.
(2) الکافی 7 : 407، الخصال 1: 247، باب الأربعة ح 108، الفقیه 3 : 4 / 3221، التهذیب 6
: 218 / 513.
نداند که آن باطل است، و دیگر آنکه حکم به حق کند امّا نداند که آن حقّ
است، و امّا آن یک قسم که داخل بهشت مىشود آن است که حکم به حق
کند و بداند آن حقّ است.
وَ قالَ علیهالسلام : أربَعُ خِصالٍ تُعِینُ المَرءَ عَلَى العَمَلِ : الصِّحَّةُ ، وَ القَناعَةُ(1) ، وَ العِلمُ ،وَ التَّوفِیقُ(2).
و نیز فرمود: چهار چیز است که اعانت و کمک مىکند آدمى را بر کارهاىشایسته: صحّت، قناعت یا بىنیازى، علم، و توفیق.
وَ أربَعٌ مَن کُنَّ فِیهِ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِ حَسَناتٍ : الصِّدقُ ، وَ الحَیاءُ ، وَ الشُّکرُ ، وَ
حُسنُ الخُلقِ(3).
مىکند: راستگوئى، حیا، شکر، خوش خلقى.
وَ قالَ عِندَ وَفاتِهِ لِوَلِدِهِ الحَسَنِ علیهماالسلام : یا بُنَیَّ ، احفَظ عَنِّی أربَعا، قالَ : وَ ما هُنَّ
یا أبَة؟ فَقالَ : اعلَم أنَّ أغنَى الغِنَى العَقلُ ، وَ أکبَرُ الفَقرِ الحُمقُ ، وَ أوحَشُ الوَحشَةِ
العُجبُ ، وَ أکرَمُ الحَسَبِ حُسنُ الخُلقِ(4).
از من چهار چیز را: عرض کرد: آنها چیست اى پدر جان؟ فرمود: بدانکه
عقل از هر توانگرى برتر است، و حمق و کودنى از هر تنگدستى بدتر
است، و عجب و خودپسندى از هر وحشتناکى وحشتناکتر است، و
خوشخلقى از هر حسبى گرامىتر است.
وَ قالَ علیهالسلام : ما أحَقَّ بِاللَّبِیبِ أن یَکُونَ لَهُ أربَعُ ساعاتٍ فِی النَّهارِ : ساعَةٌ
(1) فی غیر «أ»: الغنى.
(2) الحکمة الخالدة : 99 ، بحار الأنوار 78 : 79 من کشف الغمة.
(3) مثله فی تحف العقول: 369، والخصال 1: 222، باب الأربعة ح 50، الحکمة الخالدة: 299.
(4) نهج البلاغة: 475، بحار الأنوار 78 : 111 من کشف الغمَّة، کنز العمّال 16 : 266.
یُحاسِبُ فِیها نَفسَهُ ، فَنَظَرَ مَا اکتَسَبَ لَها وَ عَلَیها فِی لَیلَتِهِ وَ یَومِهِ ، وَ ساعَةٌ یَرفَعُ فِیها
حاجَتَهُ إلى رَبِّهِ، وَ ساعَةٌ یُفضِی فِیها إلى إخوانِهِ وَ ثُقاتِهِ الَّذِینَ یَصُدُّونَهُ عَن عُیُوبِهِ ، وَ
ساعَةٌ یُخَلِّی فِیها بَینَ نَفسِهِ وَ بَینَ لَذَّتِها مِمّا یُجملُ(1)وَ یَحِلُّ ، وَ إنَّ هذِهِ السّاعَةَ لَمَرغُوبَةٌعَلى هذِهِ السّاعاتِ الاُخَرِ ، وَ إنَّ استِجمامَ(2)القُلُوبِ ، وَ تَودِیعَها زِیادَةٌ فِی قُوَّتِها(3).و نیز فرمود: چقدر سزاوار است براى عاقل که در روز خود چهار ساعت
را مقرّر کند: ساعتى براى محاسبه نفس تا ببیند چه کسب کرده خوبى یا
بدى، و ساعتى براى مناجات با خدا و طلب حوائج مشروعه از او، و
ساعتى براى همنشینى با برادران و دوستان معتمدى که عیوبش را به او
گوشزد نمایند و اصلاحش کنند، و ساعتى هم براى خلوت نمودن نفس با
لذّتهاى حلال که این ساعت مقدّم بر ساعات دیگر است، همانا آسایش
دل به قدرى که رفع خستگى نماید باعث زیادى قوّه است.
وَ رُوِیَ عَنِ الحَسَنِ(4)بنِ عَلِیٍ علیهماالسلام أنَّهُ قالَ : أکثِرُوا الاختِلافَ إلَى المَساجِدِ فَلَنیَعدَمَکُم خِلالٌ أربَعٌ : آیَةٌ مُحکَمَةٌ ، وَ عِلمٌ مُستَفادٌ، وَ أخٌ مُستَجِدٌّ، وَ تَرکُ ذَنبٍ ، إمّا
حَیاءا وَ إمّا خَشیَةً(5).
بسیار نمائید تا چهار چیز از شما فوت نشود: آیه محکمه یعنى واضح
الدلالة، علم قابل استفاده، و برادر و دوست جدید، و ترک گناهى بجهت
(1) فی «م» و «ش» : یحمد.
(2) الاستجمام: الاستراحة.
(3) نهج البلاغة : 545، تحف العقول : 409، عیون الأخبار 1 : 279، و رواه الشیخ ورّام فی
مجموعته 2 : 23.
(4) فی «أ» و «ق» : الحسین.
(5) الخصال 1: 409، باب الثمانیة ح 10، و تحف العقول : 235، فیهما : أصاب إحدى ثمان: أخا
مستفادا فی اللّه، أو علما مستطرفا ، أو آیة محکمة، أو کلمة تدلّه على هدى، أو اُخرى تصرفه
عن الرّدى، أو رحمة منتظرة، أو ترک الذّنب حیاءا، أو خشیةً .
حیا و شرم یا بجهت ترس. مخفى نماند که این روایت از رسول خدا و
امیرالمؤمنین و امام حسین علیهمالسلام نیز روایت شده ولى در آنها هشت چیز ذکر
شده.
وَ قالَ علیهالسلام : احذَرُوا کَثرَةَ الحَلفِ ، فَإنَّما یَحلِفُ الرَّجُلُ لِخِلالٍ أربَعٍ : إمّا لِمَهانَةٍ
یُحِسُّها فِی نَفسِهِ تَحُثُّهُ عَلَى الضَّراعَةِ إلى تَصدِیقِ النّاسِ إیّاهُ ، وَ إمّا لِعَیٍّ فِی المَنطِقِ ،
فَیَتَّخِذُ الأیمانَ حَشوا وَ صِلَةً لِکَلامِهِ ، وَ إمّا لِتُهمَةٍ عَرَفَها مِنَ النّاسِ لَهُ، فَیَرى أنَّهُم لا
یَقبَلُونَ قَولَهُ إلاّ بِالَیمِینِ ، وَ إمّا لإرسالِهِ لِسانَهُ مِن غَیرِ تَثبِیتٍ(1).
یکى از چهار چیز است: یا به جهت پستى و خوارى نفس است که
وادارش مىکند قسم بخورد تا مردم او را تصدیق کنند، و یا به جهت عجز
از سخن و اثبات مطلب است که قسم را تکیه کلام خود قرار مىدهد تا
شاید بدون زحمت استدلال از او قبول نمایند، و یا به جهت آنست که نزد
مردم متّهم به دروغ گوئى است، و یا به جهت آنکه زبانش بدان عادت
کرده و بدون اختیار مىباشد.
وَ قالَ علیهالسلام : مَصائِبُ(2)الحُزنِ أربَعٌ : مَوتُ الوالِدِ ، وَ مَوتُ الوَلَدِ ، وَ مَوتُ الأخِ ،وَ مَوتُ المَرأَةِ ؛ فَمَوتُ الوالِدِ قاصِمُ الظَّهرِ ، وَ مَوتُ الوَلَدِ صَدعُ الفُؤادِ ، وَ مَوتُ الأخِ
قَصُّ الجُناحِ ، وَ مَوتُ المَرأَةِ حُزنُ ساعَةٍ(3) .
مرگ برادر، و مرگ زن، پس مرگ پدر شکننده پشت است، مرگ فرزند
رخنه در دل است، مرگ برادر قطع پروبال است، و مرگ زنى که فرزند
نداشته باشد اندوه یک ساعت است.
وَ رُوِیَ عَنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍ علیهماالسلام أنَّهُ قالَ : إنَّ اللّهَ تَعالى أخفى أربَعَةً فِی أربَعَةٍ :
(1) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 110 عن الحسین (ع).
(2) فی «م» و «ش»: مصائب الدُّنیا، و فی «ع» : الحرق أربعة.
(3) تاریخ دمشق 62: 217 عن أبی بکرة، عیون الحکم و المواعظ: 487.
أخفى رِضاهُ فِی الحَسَناتِ ، فَلا یَستَصغِرَنَّ أحَدُکُم حَسَنَةً ، فَإنَّهُ لا یَدرِی فِیمَ رِضَا اللّهِ
تَعالى، وَ أخفى سَخَطَهُ فِی السَّیِّئاتِ ، فَلا یَستَصغِرَنَّ أحَدُکُم سَیِّئَةً ، فَإنَّهُ لا یَدرِی فِیمَ
سَخَطُ اللّهِ تَعالى ، وَ أخفى وَلایَتَهُ فِی النّاسِ ، فَلا یَستَصغِرَنَّ أحَدُکُم أحَدا ، فَإنَّهُ یُوشَکُ
أن یَکُونَ وَلِیّا للّهِ تَعالى ، وَ أخفى إجابَتَهُ فِی الدُّعاءِ ، فَلا یَستَصغِرَنَّ أحَدُکُم دَعوَةً ، فَإنَّهُ
لا یَدرِی لَعَلَّ دُعاءَهُ مُستَجابٌ(1).روایت شده از حضرت امام حسین علیهالسلام که فرمود: پنهان فرموده چهار چیز
را در چهار چیز: خوشنودى و رضایت خود را در حسنات و کارهاى
خوب، پس کوچک نشمارید هیچ حسنهاى را شاید رضاى خدا در آن
باشد. و پنهان فرموده خشم و غضب خود را در گناهان، پس هیچ گناهى
را کوچک نشمارید مبادا خشم خدا در آن باشد. و پنهان فرموده دوستان
خود را در بین مردم، پس احدى را کوچک نشمارید شاید او ولىّ خدا
باشد. و پنهان فرموده اجابت نمودن را در دعاها، پس هیچ دعائى را
کوچک نشمارید شاید همان مستجاب شود.
وَ قالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیهماالسلام : لا تَقُومَنَّ إلاّ لأحَدِ أربَعَةٍ : مَأمُولٌ خَیرُهُ ، وَ مَرجُوٌّ
عَونُهُ ، وَ مُقتَبَسٌ(2) عِلمُهُ ، وَ مَرهُوبٌ شَرُّهُ .
کسى که امید به خیر او باشد، کسى که امید به یارى و اعانت او باشد، و
کسى که علمى از او دریافت شود، و کسى که از شرّش ترسیده شود.
وَ قالَ الصّادِقُ علیهالسلام : وَجَدتُ عِلمَ النّاسِ کُلَّهُ فِی أربَعٍ : أوَّلُها أن تَعرِفَ رَبَّکَ ، وَ
ثانِیها أن تَعرِفَ ما صَنَعَ بِکَ ، وَ ثالِثُها أن تَعرِفَ ما أرادَ مِنکَ ، وَ رابِعُها أن تَعرِفَ ما
یُخرِجُکَ مِن دِینِک(3).
(1) کنز الفوائد 1 : 55، نزهة الناظر: 48، فیهما ثلاثة، الخصال 1: 209، باب الأربعة ح 31.
(2) فی «م»: مرغوب.
(3) الخصال 1: 239، باب الأربعة ح 87، الإرشاد للمفید: 259، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته
2 : 73، و أخرجه المؤلِّف فی کنز الفوائد 1 : 219، ثمّ قال: قال شیخنا المفید رحمهالله : هذه أقسام
تحیط بالمفروض من المعارف، لأنّه أوّل ما یجب على العبد معرفة ربّه جلّ جلاله، فإذا علم أنّ
له إلها وجب أن یعرف صنعه، و إذا عرف صنعه عرف به نعمته، فإذا عرف نعمته وجب علیه
شکره، فإذا أراد تأدیة شکره وجب علیه معرفة مراده لیطیعه بفعله، و إذا وجب علیه طاعته
وجب علیه معرفة ما یخرجه عن دینه لیتجنّبه فتخلص له به طاعة ربّه و شکر إنعامه.
حضرت صادق رحمهمالله فرمود: علم مردم را در چهار چیز یافتم: اوّل آنکه
بشناسى پروردگار خود را، دوم آنکه بدانى با تو چه کرده، سوّم آنکه بدانى
از تو چه خواسته، و چهارم آنکه بدانى چه چیز تو را از دینت خارج
مىکند.
وَ قالَ علیهالسلام لأحَدِ أصحابِهِ : اضمَن لِی أربَعَةً(1) بِأربَعِ أبیاتٍ فِی الجَنَّةِ : أنفِقْ وَ لاتَخَفْ فَقرا ، وَ أفشِ السَّلامَ فِی العالَم ، وَ اترُکِ المِراءَ وَ إن کُنتَ مُحِقّا ، وَ أنصِفِ النّاسَ
مِن نَفسِکَ(2).
مقابل چهار خانه در بهشت: انفاق کن و از فقر نترس، افشاء سلام کن در
بین مردم، و ترک مجادله و مراء کن و لو بر حق باشى، و با مردم به انصاف
رفتار کن.
وَ قالَ علیهالسلام : أربَعٌ مَن کُنَّ فِیهِ کَمُلَ إسلامُهُ ، وَ لَو کانَ ما بَینَ قَرَنِهِ إلى قَدَمِهِ
خَطایا غَفَرَهَا اللّهُ تَعالى لَهُ : الصِّدقُ ، وَ الحَیاءُ ، وَ الشُّکرُ ، وَ حُسنُ الخُلقِ(3).
اگر سر تا پاى او گناه باشد خداى بیامرزد: راستگوئى، حیا، شکر، و خوش
خلقى.
وَ رُوِیَ عَنِ العالِمِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : مَن أشرَبَ قَلبَهُ حُبَّ الدُّنیا اِلتاطَ(4) قَلبُهُ مِنها
(1) یوجد فی «ع» : أضمن لک.
(2) الخصال 1: 223، باب الأربعة ح 52 ، المحاسن : 8.
(3) الخصال 1: 222، باب الأربعة ح 50 ، تحف العقول : 369.
(4) التاط بقلبه: أی لطق به و أحببه.
بِأربَعٍ: شُغلٌ لا یَنفَکُّ عَناؤُهُ ، وَ أمَلٌ لا یُبلَغُ مُنتَهاهُ ، وَ حِرصٌ لا یُدرَکُ مَداهُ ، وَ هَمٌّ لا
یُعرَفُ انقِضاؤُهُ(1).و از عالم یعنى حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام مروى است که فرمود: هر که
مشروب و آمیخته کند دلش را به دوستى دنیا مىچسبد به آن چهار چیز:
مشغولیتى که رنج آن برطرف نخواهد شد، آرزوئى که به انتها نخواهد
رسید، و حرصى که پایان نخواهد داشت، و اندوهى که تمام نخواهد شد.
وَ کَتَبَ یُوسُفُ علیهالسلام عَلى بابِ السِّجنِ الَّذِی کانَ فِیهِ، أربَعَ کَلِماتٍ: هذِهِ مَنازِلُ
البَلوى، وَ قُبُورُ أهلِ الدُّنیا ، وَ شَماتَةُ الأعداءِ ، وَ تَجرِبَةُ الأصدِقاءِ(2).
زندان محلّ آزمایش است، و گورِ زندِگان اهل دنیاست، و باعث شماتت
دشمنان است، و تجربه نمودن دوستان است.
رُوِیَ أنَّ سُلَیمانَ بنَ داوُدَ علیهماالسلام قالَ : أربَعَةٌ لا تُطِیقُهُنَّ الأرضُ: عَبدٌ مَلِکَ ،
نَذْلٌ(3) شَفِعَ، وَ أمَةٌ وَرثَتْ مَولاتَها ، وَ عَجُوزٌ قَبِیحَةٌ تَزَوَّجَتْ صَبِیّا(4) .
زمین تحمّل و طاقت آنها را ندارد: بردهاى که سلطان یا مالک شود، پست
و ناکسى که شفاعت کند، و کنیزى که وارث مولایش شود، و پیرزال زشتى
که زن پسر بچّهاى شود.
وَ قِیلَ : إنَّ مِلاکَ السُّلطانِ أربَعُ خِلالٍ : العَفافُ عَنِ المالِ(5) ، وَ القُربُ مِنَ الُمحسِنِ
(1) تحف العقول: 367 مثله، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 1 : 130.
(2) عیون ألاخبار 1 : 79.
(3) نَذُلَ بالضم نَذالةً فهو نَذْلٌ أی سقط فی دینٍ أو حَسَبٍ.
(4) البدایة و النهایة 3: 189 ناسبا إلى قیس الرأی، و هو قیس بن زهیر .
(5) فی «م» و «ش»: الجانی .
، وَ الشِّدَّةُ عَلَى المُسِیءِ ، وَ صِدقُ اللِّسانِ(1) .گفته شده: اساس دوام سلطان چهار خصلت است: عفّت ورزیدن از
اموال، نزدیک شدن به نیکو کاران، سختگیرى بر بدکاران، و راستگوئى.
أربَعَةٌ لایَنبَغِی أن یَأنَفَ مِنها شَرِیفٌ وَ إن کانَ أمِیرا : قِیامُهُ عَن مَجلِسِهِ لأبِیهِ(2)،وَ خِدمَتُهُ لِضَیفِهِ ، وَ قِیامُهُ عَلى فَرَسِهِ وَ لَو کانَ لَهُ مِائَةُ عَبدٍ ، وَ خِدمَتُهُ لِلعالِمِ الَّذِی
یَأخُذُ عَنهُ العِلمَ(3).
باشد: تواضع و قیام نمودن براى پدر خود، خدمت مهمان کردن، وارسى
نمودن اسب خود اگر چه صد برده داشته باشد، و خدمت به عالمى که از
علم او بهرهمند مىگردد.
وَ أربَعَةُ لا یُستَحیى مِنَ الخَتمِ عَلَیها ، لِنَفاسَتِها، وَ نَفیِ التُّهمَةِ عَنها، وَ الاحتِیاطِ
فِیها: المالُ ، وَ الجَوهَرُ ، وَ الطِّیبُ ، وَ الدَّواءُ(4).
به جهت گرانمایه بودن و نفى تهمت و احتیاط: اموال، جواهر، عطر، و
دواء.
وَ ذَکَرُوا أنَّ ذَا القَرنَینِ وَجَدَ لَوحا مِن ذَهَبٍ تَحتَ حائِطِ إحدَى المَدایِنِ ، فِیهِ
أربَعَةُ أسطُرٍ: السَّطرُ الأوَّلُ : عَجِبتُ لِمَن یُوقِنُ بِالمَوتِ کَیفَ یَفرَحُ؟ . السَّطرُ الثّانِی :
عَجِبتُ لِمَن یُوقِنُ بِالقَدَرِ کَیفَ یَحزَنُ؟ السَّطرُ الثّالِثُ : عَجِبتُ لِمَن أیقَنَ بِالنّارِ کَیفَ
یَضحَکُ؟ السَّطرُ الرّابِعُ : عَجِبتُ لِمَن رَأى الدُّنیا وَ تَقَلُّبَها بِأهلِها کَیفَ یَطمَئِنُّ إلَیها(5)؟
(1) تاریخ الیعقوبی 2: 234، و شرح نهج البلاغة 16: 200، ناسبا إلى زیاد بن أبی سفیان،
بهجة المجالس: 334 .
(2) فی «م» و «ش»: قیامه فی منزله .
(3) عیون الأخبار 2 : 128، البیان و التبیین 2 : 67 .
(4) هذا والّذی فی قبله سقطا من «ع» .
گفتهاند: ذوالقرنین لوحى طلا یافت از زیر دیوار یکى از شهرها که در آن
چهار سطر نوشته بود: سطر اوّل: تعجّب مىکنم از کسى که یقین به مردن
دارد چگونه خوشحال مىشود! سطر دوم: تعجّب مىکنم از کسى که یقین
به قدَر دارد چگونه غمگین مىشود! سطر سوّم: تعجّب مىکنم از کسى که
یقین به آتش جهنّم دارد چگونه مىخندد! سطر چهارم: تعجّب مىکنم از
کسى که بى وفائى دنیا را و زیر و رو کردن اهلش را مىبیند چگونه
اطمینان مىکند بر آن!
لَزِمَ حَکِیمٌ بابَ بَعضِ مُلُوکِ العَجَمِ دَهرا فَلَم یَصِل إلَیهِ ، فَتَلَطَّفَ الحاجِبَ فِی
إیصالِ رُقعَةٍ إلَیهِ فَفَعَلَ ، فَکَتَبَ فِیها أربَعَةَ أسطُرٍ : السَّطرُ الأوَّلُ : الضَّرُورَةُ وَ الأمَلُ
أقدَمانِی عَلَیکَ. السَّطرُ الثّانِی : العُدْمُ لایَکُونُ مَعَهُ صَبرٌ . السَّطرُ الثّالِثُ : الانصِرافُ
بِغَیرِ فائِدَةٍ شَماتَةُ الأعداءِ . السَّطرُ الرّابِعُ : فَإمّا «نَعَم» مُثمِرَةً ، وَ إمّا «لا» مُرِیحَةً . فَلَمّا
قَرأَ الأسطُرَ وَقَّعَ (فَوقَ کُلِّ سَطرٍ : زِهْ زِهْ وَ أعطى)(1) عَن کُلِّ سَطرٍ عَشَرةَ آلافِ دِرهَمٍ(2).
سلطان رسد ولى چون ممکن نشد لاجرم رقعهاى نوشت و توسّط دربان به
پادشاه رسانید که در آن چهار سطر نوشته بود: سطر اوّل: ضرورت و امید
مرا بسوى تو کشاند. سطر دوم: عُدم و فقدان مال با صبر جمع نمىشوند.
سطر سوّم: دست خالى برگشتن موجب شماتت و سرزنش دشمنان است.
سطر چهارم: یا بله با فائده، و یا راحتم کن با گفتن: نه. پادشاه چون رقعه را
خواند بالاى هر سطرى کلمه تحسین خود را نوشت و براى هر سطر ده
هزار درهم عطا کرد.
وَ رُوِیَ عَنِ ابنِ عَبّاسٍ رحمهالله أنَّهُ قالَ : أربَعَةٌ لا أقدِرُ عَلى مُکافاتِهِم : رَجُلٌ بَدَأَنِی
بِالسَّلامِ ، وَ رَجُلٌ وَسَّعَ لِی فِی الَمجلِسِ ، وَ رَجُلٌ اغبَرَّتْ(3) قَدَماهُ بِالمَشیِ فِی حاجَتِی ، فَأمَّا
(1) عیون أخبار الرضا (ع) 2 : 24، إرشاد القلوب 1 : 25.
(2) مابین القوسین سقط من «م» و «ش». و زِه معرّب یقال عند تحسین شیء أو عمل.
(3) العقد الفرید 1 : 225، عیون الأخبار 3 : 126، بهجة المجالس: 267.
(4) أغبَرَ الرجل: أثار الغُبار، صار أغبر، و فی طلب الحاجة: جَدَّ فی طلبها.
الرّابِعُ فَلا یُکافِیهِ عَنِّی إلاَّ اللّهُ تَعالى ، قِیلَ لَهُ : وَ مَن هُوَ ؟ قالَ : رَجُلٌ نَزَلَ بِهِ أمرٌ ،
فَباتَ لَیلَتَهُ یُفَکِّرُ بِمَن یُنزِلُهُ ، ثُمَّ رَآنِی أهلاً لِحاجَتِهِ فَأنزَلَها بِی(1).از ابن عبّاس روایت شده که گفت: چهار نفرند که توانائى بر پاداش ایشان
ندارم: کسى که ابتدا کرد بر سلام کردن به من، و کسى که در مجلس جا باز
کرد براى من، و کسى که قدمهایش گردآلود شود در پى برآوردن حاجت
من، و امّا چهارم کسى است که پاداش نمىدهد او را مگر خداى تعالى،
گفتند: آن کیست؟ گفت: کسى که برایش پیش آمدى کند پس شب
اندیشه نماید که حاجتش را با چه کسى در میان بگذارد، نهایتا مرا شایسته
آن بیند و حاجتش را از من بخواهد.
وَ قالَ کَلِیلَةُ(2): تَقَسَّمتِ النّاسَ أربَعٌ : الرَّغبَةُ فِی المالِ ، الشَّهَوةُ لِلَّذّاتِ ، وَ الطَّلَبُلِلذِّکرِ، وَ العَمَلُ لِلمَعادِ ، فَالثَّلاثُ مَتاعٌ وَشِیکُ الفَناءِ ، باقِی التَّبِعَةِ ، وَ الرّابِعَةُ تَنتَظِمُ
الثَّلاثَ بِغَیرِ تَبِعَةِ، فَلا غِنى کَالرِّضا(3)، وَ لا لَذَّةَ کَالتَّقوى ، وَ لا ذِکرَ أشرَفُ مِن طاعَةِ اللّهِتَعالى .
صاحب کلیله گفته: تقسیم نموده مردم را چهار چیز: رغبت بر مال،
شهوت بر لذائذ، طلب نمودن براى ذکر، عمل براى معاد، پس سه چیز اوّل
متاعى است که زود فانى مىشوند ولى تبعات بد آنها باقى مىماند، و
چهارم تنظیم مىکند آن سه را بنحوى که تبعات سوء نداشته باشند، پس
غنا و بى نیازى نیست مانند رضا، و لذّتى نیست مانند تقوى، و ذکرى
نیست شریفتر از طاعت خدا.
وَ حُفِظَ عَنِ الحَسَنِ البَصرِیِ أربَعٌ ، إنَّه قالَ : عِشْ ما شَئتِ فَإنَّکَ مَیِّتٌ ، وَ اجمَعْ
ما شِئتَ فَإنَّکَ تارِکُهُ ، وَ أحبِبْ ما(4) شِئتَ فَإنَّکَ مُفارِقُهُ ، وَ اعمَلْ ما شِئتَ فَإنَّکَ
(1) عیون الأخبار 3 : 176.
(2) کَلیلة و دِمْنة اسم لابنی آوى تکلّم من لسانهما صاحب کتاب کلیلة و دمنة.
(3) فی «م» و «ش» کالرضا عن اللّه تعالى.
(4) فی «ق» و «م»: من.
مُلاقِیهِ(1).بجا مانده از حسن بصرى چهار کلمه: هر چه خواهى در دنیا زندگى کن که
آخر خواهى مرد، هر چه خواهى مال جمع کن که آخر باید همه را
بگذارى و بروى، هر چه و هر چه را خواهى دوست بدار که عاقبت از او
باید جدا شوى، و هر چه را خواهى بجا بیاور و عمل کن که ملاقات
خواهى کرد آن را.
وَ قِیلَ لِبَعضِهِم : عَلامَ بَنَیتَ أمرَکَ ؟ فَقالَ : عَلى أربَعِ خِصالٍ : عَلِمتُ أنَّ رِزقِی لا
یَأکُلُهُ غَیرِی فَاطمَأَنَّتْ نَفسِی(2) ، وَ عَلِمتُ أنَّ عَمَلِی لا یَعمَلُهُ غَیِری فَأَنَا مُشتَغِلٌ بِهِ ، وَعَلِمتُ أنَّ أجَلِی لا أدرِی مَتى یَأتِی فَأَنَا مُبادِرُهُ ، وَ عَلِمتُ أنَّنِی لا أغِیبُ عَن عَینِ اللّهِ
تَعالى فَأَنَا مُستَحیِی مِنهُ(3).
دانستم رزق مرا غیر من نمىخورد پس آرام گرفت نفس من از حرص در
طلب آن، و دانستم عمل مرا غیر از من کسى بجا نمىآورد پس مشغول به
عمل خویش شدم، و دانستم مرگ مرا خبر نمىکند که چه وقت خواهد
آمد پس مبادرت و تعجیل نمودم در استعداد براى آن، و دانستم که خدا
مرا مىبیند و از دید او پنهان نیستم لاجرم از او حیا مىکنم.
وَ قالَ الأحنَفُ بنُ قَیسٍ : أربَعٌ مَن کُنَّ فِیهِ کانَ کامِلاً ، وَ مَن تَعَلَّقَ بِخَصلَةٍ مِنهُنَّ
کانَ صالِحا : دِینٌ یُرشِدُهُ ، أو عَقلٌ یُسَدِّدُهُ ، أو حَسَبٌ یَصُونُهُ ، أو حَیاءٌ یَحجُزُهُ(4).
(1) الخصال: باب الواحد ح 19، الجعفریات: 181، الجامع الصغیر 1 : ح 89 فیها ثلاثة عن
جبرئیل.
(2) فی «ق» : فاطمأننتُ، و فی «ع»: له نفسی، و فی «ش»: نفسی إلیه.
(3) أخرجه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 9، و الدیلمی فی إرشاد القلوب 1 : 188.
(4) البیان و التبیین للجاحظ: 311.
احنف بن قیس گفته: چهار خصلت است هر که داراى آن باشد آدم کاملى
خواهد بود، و اگر کسى یکى از آنها را دارا باشد شخص صالحى خواهد
بود: دینى که او را هدایت و ارشاد کند، عقلى که درستى و راستى در کردار
و گفتار آورد، و حسب و مجدى که او را حفظ کند، و حیا و شرمى که او را
از کارهاى ناشایست منع کند.
وَ قِیلَ : إنَّ الرِّجالَ أربَعَةٌ : جَوادٌ ، وَ بَخِیلٌ ، وَ مُقتَصِدٌ ، وَ مُسرِفٌ ، فَالجَوادُ ،
الَّذِی یُوَجِّهُ نَصِیبَ دُنیاهُ وَ نَصِیبَ آخِرَتِهِ فِی أمرِ آخِرَتِهِ ، وَ البَخِیلُ ، الَّذِی لا یُعطِی
واحِدَةً مِنهُما نَصِیبَها ، وَ المُقتَصِدُ ، الَّذِی یُلحِقُ بِکُلِّ واحِدَةٍ قِسطَها ، وَ المُسرِفُ ، الَّذِی
یَجمَعُهُما لِدُنیاهُ(1).
آن کسى است که نصیب دنیا و آخرت خود را صرف آخرت کند، و بخیل
آن کسى است که نصیب هیچکدام را صرف هیچکدام نمىکند، و مقتصد
و میانهرو آن کسى است که نصیب هر یک را صرف خودش مىکند، و
مسرف آن کسى است که نصیب هر دو را صرف دنیا مىکند.
وَ قالَ بَعضُهُم : الثِّیابُ أربَعَةٌ : السَّخاءُ ثَوبُ جَمالٍ ، وَ الکَرَمُ(2)ثَوبُ حَیاءٍ ، وَالتَّذَمُّمُ ثَوبُ وَقارٍ ، وَ إنجازُ الوَعدِ ثَوبُ مُرُوَّةٍ .
بعضى گفتهاند: جامهها چهار است: سخاوت جامه جمال است،
جوانمردى و کرم جامه حیا است، و اجتناب از ذمّ و حفظ حرمت جامه
وقار است، و عمل کردن به وعدهها جامه مروّت است.
وَ قِیلَ: أربَعٌ یَهدِمنَ البَدَنَ ، وَ رُبَّما قَتَلنَ : دُخُولُ الحَمّامِ عَلَى البِطنَةِ ، وَ أکلُ
القَدِیدِ الجافِّ ، وَ النِّکاحُ عَلَى الامتِلاءِ(3)، وَ مُجامَعَةُ العَجُوزِ(4).
(1) الحکمة الخالدة: 281، 374، أخرجه ورّام فی مجموعته 2 : 249، و فیه: النّاس أربعة.
(2) فی «ق» و «ع»: التکرّم. التذمُّم: الاستنکاف و الاستحیاء.
(3) فی «م» و «ش»: و التجربة فی النَّفس بالمضارعة و هو النکاح على البطنة.
و گفتهاند: چهار چیز است که خراب و ویران مىکند بدن را و بسا که منجر
به هلاک شود: با شکم پر داخل حمّام شدن، خوردن قلیههاى گوشت
خشک، با شکم پر جماع کردن، و مجامعت با پیرهزن نمودن.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ ، فَقالَ : خُذْ یا بُنَیَّ بِأربَعٍ وَ اترُکْ أربَعا : خُذْ بِأحسَنَ
الحَدِیثِ إذا حَدَّثتَ ، وَ بِحُسنِ الاستِماعِ إذا حُدِّثتَ ، وَ بِأیسَرِ المَؤُونَةِ إذا خُولِفتَ ، وَ
بِحُسنِ البِشرِ إذا لَقِیتَ . وَ اترُکْ مُحادَثَةَ اللَّئِیمِ ، وَ مُنازَعَةَ اللَّجُوجِ ، وَ مُماراةَ السَّفِیهِ ، وَ
مُصاحَبَةَ المَأفُونِ(1).
و چهار چیز را ترک کن: هرگاه خواستى حدیث و مطلبى نقل کنى بهترین
آن را انتخاب کن، و هرگاه مطلبى براى تو نقل شد خوب گوش کن، و
هرگاه مخالفت کرده شدى سهل و آسان بگیر، و هرگاه با مردم ملاقات
نمودى خوشرو باش.
و ترک کن سخن با ناکس و پست را، و دشمنى و نزاع با لجوج را، و مجادله
با سفیه و بىخرد را، و رفاقت و همراهى با بیفکر و ضعیف الرأى را.
وَ احذَر أربَعَ خِصالٍ ، فَثَمَرَتُهُنَّ أربَعُ مَکرُوهاتٍ : اللَّجاجَةُ ، وَ العَجَلَةُ ، وَ
العُجبُ ، وَ الشِّرَّةُ(2)، فَأمَّا اللَّجاجَةُ فَثَمَرَتُهَا النَّدامَةُ ، وَ أمَّا العَجَلَةُ فَثَمَرَتُهَا الحَیرَةُ ، وَ أمَّاالعُجْبُ فَثَمَرَتُهُ البَغضاءُ ، وَ أمَّا الشِّرَّةُ فَثَمَرَتُهُ الفَقرُ .
و از چهار خصلت در حذر باش که ثمره و نتیجه آن چهار چیز ناپسند
است: لجاجت، عجله، خودپسندى، حرص زیاد. امّا لجاجت پس میوه آن
پشیمانى است، و امّا عجله پس میوه آن حیرت و سرگردانى است، و امّا
خودپسندى پس میوه آن بغضاء و دشمنى است، و امّا حرص زیاد پس
(1) العقد الفرید 8 : 19 مثله، تحف العقول: 317 مثله.
(2) المأفون: ناقص العقل، ضعیف الرأی. و فی «ع» زیادة: و هو الأحمق. أدب الاملاء و
الاستملاء: 161، تاریخ ابن معین 2: 369، تاریخ بغداد 10: 388، البیان و التبیین: 233.
(3) الشرَّة: الحِدَّة، النشأة، الغضب، الطیش، الحرص.
میوه آن فقر است.
وَ کُنْ مِن أربَعَةٍ عَلى حَذَرٍ : مِنَ الکَرِیمِ إذا أهَنتَهُ، وَ مِنَ العاقِلِ إذا هَیَّجتَهُ، وَ مِنَ
الأحمَقِ إذا مازَحتَهُ ، وَ مِنَ الفاجِرِ إذا صاحَبتَهُ(1).
عاقل هنگامى که به هیجان آورى او را، و از احمق هنگامى که مزاح و
شوخى کنى با او، و از فاجر و نابکار هنگامى که رفاقت کنى با او.
وَ احفَظْ نَفسَکَ مِن أربَعَةٍ تَأمَنْ ما یَنزِلُ بِغَیرِکَ : العَجَلَةُ ، وَ الإلحاحُ(2)، وَ العُجبُ، وَ التَّوانِی(3).
و از چهار چیز خود را نگه دار تا از عاقبت بد آنها در امان باشى: از عجلهو شتاب، و از مبالغه و اصرار، و از خودبینى و خوپسنى، و از سستى و
تنبلى.
وَ اعلَم أنَّهُ مَن اُعطِیَ أربَعا لَم یُمنَع أربَعا : مَن اُعطِیَ الشُّکرَ لَم یُمنَعِ المَزَیدَ، وَ مَن
اُعطِیَ التَّوبَةَ لَم یُمنَعِ القَبُولَ ، وَ مَن اُعطِیَ الاستِخارَةَ لَم یُمنَعِ الخِیرَةَ ، وَ مَن اُعطِیَ
المَشُورَةَ لَم یُمنَعِ الصَّوابَ(4).
چیز: کسى شکرگذار باشد از زیاد شدن نعمت محروم نخواهد شد، و کسى
که توبه نماید محروم از قبول نخواهد شد، و کسى که استخاره نماید
محروم از خیر و صلاح نخواهد شد، و کسى که مشورت کند از رسیدن به
(1) کنز الفوائد 2 : 368 مثله، الکشکول 3 : 378.
(2) فی «م» و «ق» و «ش» : الالجاج، و فی بعض المصادر: اللّجاجة.
(3) تحف العقول: 206، و نزهة الناظر: 27 من کلام علی بن أبی طالب لولده الحسن
علیهماالسلام.
(4) نهج البلاغة: 494، و الخصال: باب الأربعة ح 16، و تحف العقول: 41 بتفاوت ، البیان
والتبیین: 311.
حقّ و حقیقت محروم نخواهد شد.
وَ أملى بَعضُ العُلَماءِ عَلى تِلمِیذِهِ ، فَقالَ : أربَعَةٌ تَرقى إلى أربَعَةٍ : العَقلُ إلَى
الرِّیاسَةِ ، وَ الرَّأیُ إلَى السِّیاسَةِ ، وَ العِلمُ إلَى التَّصدِیرِ ، وَ الحِلمُ إلَى التَّوقِیرِ(1).
مىدهد به چهار چیز: عقل ترقّى مىدهد به ریاست، رأى و اندیشه ترقّى
مىدهد به سیاست، علم و دانش ترقّى مىدهد به صدارت و مقدّم شدن، و
حلم ترقّى مىدهد به بزرگى و مورد تعظیمِ مردم واقع شدن.
وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلى أربَعَةٍ : العِفَّةُ(2)عَلَى الدِّیانَةِ ، وَ الصِّحَّةُ عَلَى الأمانَةِ ، وَ الصَّمتُعَلَى العَقلِ ، وَ العَدلُ عَلَى الفَضلِ .
و چهار چیز دلالت مىکند بر چهار چیز: عفّت دلالت مىکند بر دیانت، و
صحّت دلالت مىکند بر امانت، و سکوت دلالت مىکند بر عقل، و
عدالت دلالت مىکند بر فضیلت.
وَ أربَعَةٌ یُقضى بِها عَلى(3)أربَعَةٍ : السِّعایَةُ عَلَى الدَّناءَةِ ، وَ الإساءَةُ عَلَى الرَّداءَةِ ، وَالخُلفُ عَلَى البُخلِ ، وَ السُّخفُ(4)عَلَى الجَهلِ .
و با چهار چیز حکم مىشود بر چهار چیز: با سخن چینى و توطئه علیهدیگران بر ناکسى، بد نمودن بر پستى و بى ارزشى، خُلف وعده یا
جمعمال بر بخل، و سبکى بر نادانى.
وَ أربَعَةٌ لا تَنفَکُّ مِن أربَعَةٍ : الجَهُولُ مِنَ الغَلَطِ ، وَ الفَضُولُ مِنَ السِّقطِ ، وَ
العَجُولُ مِنَ الزَّلَلِ ، وَ المَلُولُ(5)مِنَ العِلَلِ .
(1) أخرجه فی الاثنى عشریة: 174.
(2) فی «أ» و «ع» و «ق»: الفقه.
(3) فی «م» و «ش»: تفضی إلى.
(4) السُّخفْ: النقص فی العقل. السِّعایة: الَّنمیمة و الوشایة.
چهار کس از چهار چیز جدا نیست: نادان از اشتباه، فضول از زمین خوردن
و رسوائى، شتاب کننده از لغزش، و ملول و رنجور از درد و مرض.
وَ أربَعَةٌ تُعَقَّبُ(1)مِن أربَعَةٍ : الشَّرُّ مِنَ المُمازَحَةِ ، وَ البُغضُ مِنَ المُکادَحَةِ ، وَالوَحشَةُ مِنَ الخَلافِ ، وَ النَّبْوَةُ مِنَ الاستِخفافِ .
چهار چیز زائیده چهار چیز است: شرّ از شوخى، و دشمنى از منازعه، و
وحشت از خلاف، و تجافى و تباعد از استخفاف و سبک شمردن.
وَ أربَعَةٌ تُزالُ بِأربِعِةٍ : النِّعمَةُ بِالکُفرانِ ، وَ القُدرَةُ بِالعُدوانِ ، وَ الدَّولَةُ بِالإغفالِ
، وَ الحُظوَةُ بِالإدلالِ(2).
دولت به اغفال، و حظّ و بهره و منزلت به ناز کردن.
وَ أربَعَةٌ لا یَنتَصِفُونَ مِن أربَعَةٍ : شَرِیفٌ مِن دَنِیٍ ، وَ رَشِیدٌ(3)مِن غَوِیٍّ ، وَ بَرٌّ مِنفاجِرٍ ، وَ مُنصِفٌ مِن جائِرٍ .
چهار نفر استیفاء حقّ خود از چهار کس نکنند: شریف از ناکس، رشید از
گمراه، نیکوکار از بدکار، و منصف از جائر.
وَ أربَعَةٌ تُؤَدِّی إلى أربَعَةٍ : الصَّمتُ إلَى السَّلامَةِ ، وَ البِرُّ إلَى الکَرامَةِ ، وَ الجُودُ
إلَى السِّیادَةِ ، وَ الشُّکرُ إلَى الزِّیادَةِ .
چهار چیز منجر مىشود به چهار چیز: سکوت به سلامت، نیکى به
کرامت، بخشش به سیادت، و شکر نعمت به زیادت.
وَ أربَعَةٌ تَفزَعُ عَن أربَعَةٍ: الحُرُّ عَنِ الإساءَةِ ، وَ البَرُّ عَنِ السِّعایَةِ ، وَ الکَرِیمُ عَنِ
(1) فی «ق» و «ش»: الملوک، تصحیف.
(2) فی «م» : تتولد. النبوة: التجافی و عدم النظر.
(3) الإدلال و الدَّلال: التغنّج و التلوِّی، أی تزال المکانة و المنزلة عند النّاس بالتغنّج و الجرأة
علیهم.
(4) فی «م» و «ش»: و سیّد. راجع بهجة المجالس: 604.
الخُلفِ، وَ الشَّرِیفُ عَنِ السُّخفِ(1).چهار نفر ناراحت مىشوند از چهار چیز: آزادمرد از بدى، نیکوکار از
سخن چینى، کریم از خلف وعده، و شریف از نادانى و کمخردى.
وَ أربَعَةٌ تُعرَفُ بِأربَعَةٍ : الکاتِبُ بِکِتابِهِ ، وَ العالِمُ بِجَوابِهِ ، وَ الحَکِیمُ بِأفعالِهِ ، وَ
الحَلِیمُ بِاحتِمالِهِ(2).
جوابش، حکیم به کردارش، و حلیم به تحمّلش.
وَ أربَعَةٌ لا بَقاءَ لَها : مالٌ یُجمَعُ مِن حَرامٍ ، وَ حالٌ(3)یُعقَدُ مِنَ الآثامِ ، وَ رَأیٌ یُعرىمِنَ العَقلِ ، وَ بَلَدٌ یَخلُو مِنَ العَدلِ .
چهار چیز را دوامى نیست: مالى که از حرام جمع شود، مجلسى که از حرام
منعقد شود، رأى و نظرى که از تعقّل خالى باشد، و شهرى که از عدل و
عادل خالى باشد.
وَ أربَعَةٌ لا یَزُولُ مَعَها مُلکٌ : حِفظُ الدِّینِ ، وَ استِعمالُ(4)الأمِینِ ، وَ تَقدِیمُ الحَزمِ ،وَ إمضاءُ العَزمِ .
چهار چیز باعث دوام سلطنت مىشود: حفظ دین، بکار گماشتن شخص
امین، مقدّم داشتن احتیاط در کارها، و پافشارى در اجراى عزم.
وَ أربَعَةٌ لا یَثبُتُ مَعَها مُلکٌ : غَشُّ الوَزِیرِ ، وَ سُوءُ التَّدبِیرِ ، وَ خُبثُ النِّیَّةِ، وَ
ظُلمُ الرَّعِیَّةِ .
و چهار چیز باعث زوال سلطنت مىشود: خیانت وزیر، سوء مدیریّت،
(1) لا توجد هذه الأربعة فی غیر «أ» . تقدّم مثله آنفا.
(2) الاثنى عشریة: 174.
(3) فی «م» و «ش»: و حلال. و فی «ق»: و جالب. و فی المترجم: مجالس.
(4) فی «م» و «ش» و «ع» : استکفاء.
سوء نیّت، و ستم کردن بر رعیّت.
وَ أربَعَةٌ لا یَطمَعُ فِیها عاقِلٌ : غَلَبَةُ القَضاءِ ، وَ نَصِیحَةُ الأعداءِ ، وَ تَغیِیرُ(1)الخَلقِ ،وَ رِضَى الخَلقِ .
چهار چیز است که هیچ عاقلى در آن طمع نمىکند: غلبه نمودن بر قضاء،
خیرخواهى و نصیحت دشمنان، تغییر خلق، و خوشنودى خلق.
وَ أربَعَةٌ لا یَخلُو مِنها جاهِلٌ : قَولٌ بِلا مَعنى ، وَ فِعلٌ بِلا جَدوى ، وَ خُصُومَةٌ بِلا
طائِلٍ ، وَ مُناظَرَةٌ بِلا حاصِلٍ .
و چهار چیز است که هیچ جاهلى از آن عارى نمىباشد: سخن بى معنى،
کار بى فایده، نزاع بى ثمر، و مناظره بى حاصل.
وَ أربَعَةٌ لا رَدَّ لَها : القَولُ الَمحکِیُّ ، وَ السَّهمُ المَرمِیُّ، وَ القَدَرُ الجارِیُ، وَ الزَّمَنُ
الماضِیُ.
چهار چیز است که قابل برگشت نیست: کلام گفته شده، تیر رها شده،
تقدیر جارى شده، و زمان گذشته.
وَ أربَعَةٌ تُوَلِّدُ الَمحَبَّةَ : حُسنُ البِشْرِ ، وَ بَذلُ البِرِّ ، وَ قَصدُ الوِفاقِ ، وَ تَرکُ النِّفاقِ .
چهار چیز موجب محبّت مىشود: خوشروئى، بذل و احسان، موافقت و
همراهى، و ترک نفاق.
وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ الکَرَمِ : بَذلُ النَّدى ، وَ کَفُّ الأذى ، وَ تَعجِیلُ المَثُوبَةِ ، وَ
تَأخِیرُ العُقُوبَةِ(2).
تعجیل در پاداش خوب دادن، تأخیر در عقوبت کردن.
وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ اللُّؤمِ : إفشاءُ السِّرِّ ، وَ اعتِقادُ الغَدْرِ(3)، وَ غیبَةُ الأحرارِ ، وَ
(1) فی «ق»: تعییر بالعین المهملة.
(2) الاثنى عشریة : 174.
(3) فی «ق»: العذر. و فی «ش»: اعتضاد الغدر.
أذِیَّةُ الجارِ .
چهار چیز از علامات ناکسى است: فاش نمودن سر، تصمیم به غدر و
مکر، غیبت کردن آزاد مردان، اذیّت کردن همسایگان.
وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ الإیمانِ : حُسنُ العَفافِ ، وَ الرِّضا بِالکَفافِ ، وَ حِفظُ
اللِّسانِ ، وَ اعتِقادُ الإحسانِ .
چهار چیز از علامات ایمان است: عفّت ورزیدن از حرام، راضى بودن به
کفاف، نگاه داشتن زبان، و تصمیم بر احسان.
وَ أربَعَةٌ مِن عَلاماتِ النِّفاقِ : قِلَّةُ الدِّیانَةِ ، وَ کَثرَةُ الخِیانَةِ ، وَ غَشُّ الصَّدِیقِ ، وَ
نَقضُ المَواثِیقِ(1).
به دوستان، و شکستن عهد و پیمان.
وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلى صِحَّةِ الرَّأیِ ، طُولُ الفِکرِ ، وَ حِفظُ السِّرِّ ، وَ فَرطُ الاجتِهادِ ،
وَ تَرکُ الاستِبدادِ.
چهار چیز دلالت بر صحّت رأى و اندیشه مىکند: فکر طولانى، حفظ راز،
سعى و کوشش بسیار، و ترک اسبداد به رأى.
(1) إلى هنا ینتهی باب الأربعة فی «م» و «ع» و «ش». و لکن فی «م» و «ش» زیادة هذا
الحدیث: وَ قالَ النَّبِیُ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ما مِن یَومٍ یَمضِی عَنّا إلاّ وَ یَضحَکُ أربَعٌ عَلى أربَعٍ، قِیلَ: وَ ما هُنَّ
یا رَسُولَ اللّهِ ؟ قالَ: یَضحَکُ الأجَلُ عَلَى الأمَلِ، وَ القَضاءُ عَلَى القَدَرِ، وَ التَّقدِیرُ عَلَى التَّدبِیرِ،
وَ القِسمُ عَلَى الحِرصِ.
رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: هیچ روزى بر ما نمىگذرد مگر آنکه چهار چیز
بر چهار چیز مىخندد، گفتند: اى رسول خدا آنها کدام است؟ فرمود:
مىخندد اجل بر آرزو، قضا بر قدر، تقدیرِ الهى بر تدبیرِ بشر، و قسمت بر
حرص.
وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى الجَهلِ : صُحبَةُ الجَهُولِ ، وَ کَثرَةُ الفُضُولِ ، وَ طاعَةُ الهَوى ، وَ
مُشاوَرَةُ الحَمقى .
چهار چیز دلالت بر جهل و نادانى مىکند: مصاحبت با نادان، زیاد
فضولى و دخالت بیجا کردن، پیروى از هواى نفس، و مشورت با احمق و
سست رأى نمودن.
وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى الإقبالِ : حُسنُ الاختِبارِ ، وَ فَضلُ الاستِقدارِ ، وَ جَمعُ الآلَةِ ، وَ
جَمِیلُ الإبانَةِ(1).
توفیق، جمعآورى اسباب، خوب روشن و واضح نمودن.
وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى الإدبارِ : سُوءُ التَّدبِیرِ ، وَ کَثرَةُ التَّبذِیرِ، وَ قِلَّةُ الاعتِبارِ، وَ کَثرَةُ
الاغتِرارِ(2).
زیاد، کم عبرت گرفتن، بسیار فریب خوردن، یا عذر آوردن.
وَ أربَعَةٌ تَدُلُّ عَلَى العَقلِ : حُبُّ العِلمِ ، وَ حُسنُ الحِلمِ ، وَ صِحَّةُ الجَوابِ ، وَ کَثرَةُ
الصَّوابِ.
چهار چیز دلالت مىکند بر عقل و خرد: حبّ علم و دانش، حسن حلم و
بردبارى، جواب صحیح دادن، کثرت و غلبه درستها.
وَ أربَعَةٌ یُستَدَلُّ بِها عَلَى الدَّهاءِ: تَجَرُّعُ الغُصَصِ ، وَ انتِهازُ الفُرَصِ ، وَ استِمدادُ
الآراءِ، وَ مُداهَنَةُ الأعداءِ .
چهار چیز است که استدلال مىشود به آنها بر زیرکى و هوشیارى: صبر و
جرعه جرعه نوشیدن غصّهها، مغتنم شمردن فرصتها، یارى جستن به آراء
(1) فی «ق»: الإنابة.
(2) فی «ق»: الاعتذار.
و نظرات، و فریب دادن دشمنان.
وَ أربَعَةٌ یُستَدَلُّ بِها عَلَى البَلَه(1) : الجَهلُ بِالأعادِی ، وَ الأمنُ لِلعَوادِی ، وَ الجَفوَةُلِلإخوانِ ، وَ الجُرأَةُ عَلَى السُّلطانِ .
و چهار چیز است که استدلال مىشود به آنها بر سستى رأى و خرد:
نشناختن دشمنان، ایمن بودن از حوادث و مشکلات، خشونت و
بدرفتارى با دوستان، و جرأت بر سلطان.
وَ أربَعَةٌ تُوصِلُکَ إلى أربَعَةٍ : الصَّبرُ إلَى الَمحبُوبِ ، وَ الجِدُّ إلَى المَطلُوبِ ، وَ الزُّهدُ
إلَى التُّقى ، وَ القَناعَةُ إلَى الغِنى .
چهار چیز مىرساند تو را به چهار چیز: صبر به محبوب، سعى و تلاش به
مطلوب، زهد به تقوى، و قناعت به غنا و بى نیازى.
وَ أربَعَةٌ تَحفَظُکَ مِن أربَعَةٍ : العِفَّةُ عَنِ الحَرامِ ، وَ المَعرِفَةُ مِنَ الآثامِ ، وَ المُرُوَّةُ مِنَ
الغَدرِ ، و الدِّیانة من الشَرِّ .
چهار چیز حفظ مىکند تو را از چهار چیز: عفّت از حرام، معرفت و
شناخت از گناهان، مروّت و مردانگى از بىوفایى و پیمان شکنى، و
دیندارى از شرّ.
وَ أربَعَةٌ تُضَمُّ بِأربَعَةٍ : العِلمُ بِالنُّهى(2)، وَ الدِّینُ بِالتُّقى ، وَ العَمَلُ بِالنِّیَّةِ ، وَالشَّرَفُ بِالحُرِّیَّةِ .
چهار چیز ضمیمه مىشود به چهار چیز: علم به عقل، دین به تقوى، عمل
به نیّت، و شرف به آزادگى.
وَ أربَعَةٌ لا تُستَغنى عَن أربَعَةٍ : الرَّعِیَّةُ عَنِ السّادَةِ ، وَ الجَیشُ عَنِ القادَةِ ، وَ
الرَّأیُ عَنِ الاستِشارَةِ ، وَ العَزمُ عَنِ الاستِخارَةِ .
(1) البَلَه: ضعف العقل و عجز الرأی، و هو ضدّ الدَّهاء.
(2) النُّهى: العقل، یکون واحدا و جمعا، و قیل: النهى جمع النُّهیة بمعنى العقل.
چهار چیز بىنیاز از چهار چیز نمىباشد: رعیّت از فرمانروایان و مهتران،
لشکر از فرماندهان، رأى و نظر از مشورت، عزم و اراده قوى از استخاره.
باب
ذکر ما جاء فی خمسة
رُوِیَ عَن سَیِّدِنا رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم فِی قَولِ اللّهِ تَعالى : «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیْبِ لا
یَعْلَمُها إلاّ هُوَ»(1) إنَّ مَفاتِحَ الغَیبِ خَمسَةٌ وَ هِیَ : أنَّهُ لا یَعلَمُ مَتى یَأتِی المَطَرُ إلاَّ اللّهُ تَعالى ،وَ لا یَعلَمُ ما تَغِیضُ الأرحامُ إلاَّ اللّهُ تَعالى ، وَ لا یَعلَمُ ما تَکسِبُ الأنفُسُ غَدا إلاَّ اللّهُ
عَزَّوَجَلَّ، وَ لا تَعلَمُ نَفسٌ بِأیِّ أرضٍ تَمُوتُ إلاَّ اللّهُ تَعالى ، وَ لا یَعلَمُ مَتى تَقُومُ السّاعَةُ
إلاَّ اللّهُ تَعالى(2).
اوست کلیدهاى خزانه غیب و کسى بر آن مطّلع نیست» آن پنج چیز است:
اوّل آنکه کسى نمىداند در چه زمان باران مىبارد مگر خدا، دوم کسى
نمىداند آنچه را کم مىکند رحم از مدّت معلوم یا زیاد مىکند، و یا جنین
سقط مىشود یا نه مگر خدا، سوّم آنکه هیچ کس نمىداند چه کسب
(1) الأنعام(6) : 59.
(2) الخصال: باب الخمسة ح 49. و فی الاثنى عشریة: 137.
مىکند فردا مگر خدا، چهارم آنکه هیچ کس نمىداند در کجا مىمیرد مگر
خدا، پنجم آنکه هیچ کس نمىداند چه وقت قیامت برپا مىشود مگر
خدا.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَمسُ خِصالٍ فِی کِتابِ اللّهِ تَعالى، مَن کُنَّ فِیهِ کُنَّ عَلَیهِ، قِیلَ : وَ
ما هُنَّ یا رَسُولَ اللّهِ ؟ قالَ : النَّکْثُ ، وَ المَکْرُ ، وَ البَغیُ ، وَ الخِداعُ ، وَ الظُّلمُ . فَأمَّا
النَّکثُ ، فَقالَ اللّهُ تَعالى : «فَمَن نَکَثَ فإنَّما یَنکُثُ عَلَى نَفسِهِ»(1). وَ أمَّا المَکرُ ، فَقالَ اللّهُتَعالى : «وَ لا یَحِیقُ المَکرُ السَّیِّء إلاّ بِأهْلِهِ»(2). وَ أمَّا البَغیُ، فَقالَ اللّهُ تَعالى: «یا أیُّهَا النّاسُإنَّما بَغیُکُم عَلى أنفُسِکُم»(3). وَ أمَّا الخِداعُ ، فَقالَ اللّهُ تَعالى : «یُخادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَما یَخدَعُونَ إلاّ أنفُسَهُم وَ ما یَشعُرُونَ»(4). وَ أمَّا الظُّلمُ ، فَقالَ اللّهُ تَعالى : «وَ ما ظَلَمُونا وَلکِن کانُوا أنفُسَهُم یَظلِمُونَ(5)»(6).
علیه و ضرر او خواهد بود، گفتند: یا رسول اللّه آنها کدام است؟ فرمود:
عهد شکستن، مکر کردن، ستم نمودن، فریب دادن، و ظلم نمودن است.
پس آن حضرت آیات شریفه این پنج خصلت را قراءت فرمودند، امّا عهد
شکستن: «هر کس پیمان شکنى کند بر خود پیمان شکنى کرده است» و امّا مکر
کردن: «مکرِ زشت و ناپسند جز به صاحبش واقع نمىشود» و امّا ستم کردن:
«اى مردم ستم و سرکشىِ شما علیه خودتان است» و امّا فریب دادن: «با خدا
و مؤمنین خدعه مىکنند در حالى که جز بر خود خدعه نمىکنند و نمىفهمند» و
امّا ظلم نمودن: «بر ما ظلم نمىکنند بلکه بر خودشان ظلم مىکنند».
(1) الفتح (48): 10.
(2) الفاطر(35): 43.
(3) یونس (10): 23.
(4) البقرة (2): 9.
(5) البقرة (2): 57.
(6) نزهة الناظر: 30، فیه ثلاث، الکشکول 3 : 377.
وَ قالَ علیهالسلام : خَمسٌ یُفسِدنَ القَلبَ ، قِیلَ : وَ ما هُنَّ یا رَسُولَ اللّهِ ؟ قالَ : تَرادُفُ
الذَّنبِ عَلَى الذَّنبِ ، وَ مُجاراةُ الأحمَقِ ، وَ کَثرَةُ مُناقَشَةِ النِّساءِ ، وَ طُولُ مُلازَمَةِ المَنزِلِ
عَلى سَبِیلِ الاِنفِرادِ وَ الوَحدَةِ ، وَ الجُلُوسُ مَعَ المَوتى ، قِیلَ : وَ مَا المَوتى یا رَسُولَ اللّهِ ؟
قالَ : کُلُّ عَبدٍ مُترَفٍ فَهُوَ مَیِّتٌ ، وَ کُلُّ مَن لا یَعمَلُ لآخِرَتِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ(1).
است یا رسول اللّه؟ فرمود: گناه پشت سر گناه، یک و دو کردن با احمق،
بسیار جدال و کشمکش کردن با زنان، خانه نشینى طولانى و تنها، و
همنشینى با مردگان، عرض کردند: مردگان کیستند یا رسول اللّه؟ فرمود:
هر بندهاى که در ناز و نعمت غرق باشد و بدون منع اقدام به هر کارى
بنماید، و هر که کارى براى آخرت خود نمىکند او نیز مرده است.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : لا تَجلِسُوا إلاّ عِندَ مَن یَدعُوکُم مِن خَمسٍ إلى خَمسٍ : مِنَ الشَّکِّ
إلَى الیَقِینِ ، وَ مِنَ الکِبرِ إلَى التَّواضُعِ ، وَ مِنَ العَداوَةِ إلَى الَمحَبَّةِ(2)، وَ مِنَ الرِّیاءِ إلَىالإخلاصِ ، وَ مِنَ الرَّغبَةِ إلَى الزُّهدِ(3).
پنج چیز: از شک به یقین، از کبر و سرکشى به فروتنى، از دشمنى به
دوستى، از ریاکارى به اخلاص، و از رغبت به دنیا به زهد و پرهیز از دنیا.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَمسُ خِلالٍ لا یَجتَمِعنَ فِی مُؤمِنٍ حَقّا إلاّ یُوجِبُ اللّهُ لَهُ الجَنَّةَ :
النُّورُ فِی القَلبِ ، وَ الفِقهُ فِی الإسلامِ ، وَ المَوَدَّةُ فِی النّاسِ ، وَ حُسنُ السَّمتِ فِی الوَجهِ(4).
(1) أخرجه المؤلف فی کنز الفوائد 2 : 163، و عنه فی أعلام الدِّین للدیلمی: 154، فیهما أربع.
(2) فی «م» و «ش»: النصیحة:
(3) الاختصاص: 335، و رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 110، و الدیلمی فی أعلام الدِّین:
272.
(4) کنز الفوائد للمؤلّف 2 : 10، و أخرجه المجلسی فی البحار 1: 219 و 74: 170.
واجب مىکند حقتعالى براى او بهشت را: نور در قلب، فقه در اسلام، ورع
در دین، مودّت و دوستى در بین مردم، و نکوئى در صورت.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : لا تَزُولُ قَدَمُ ابنِ آدَم یَومَ القِیامَةِ حَتّى یُسأَلَ عَن خَمسٍ : عَن
عُمرِهِ فِیمَ أفناهُ ، وَ عَن شَبابِهِ فِیمَ أبلاهُ ، وَ عَن مالِهِ مِن أینَ اکتَسَبَهُ(1) وَ فِیمَ أنفَقَهُ ، وَما عَمِلَ فِیما عَلِمَ(2)،(3).
سؤال شود: از عمرش که در چه فانى کرده، و از جوانیش که در چه کهنه
کرده، و از مالش که از کجا بدست آورده، و در چه صرف کرده، و از
عملش در آنچه مىدانسته، این اصل پنجم در بعضى از مصادر چنین
است: و از حبّ ما اهل بیت.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَمسَةٌ مِن خَمسَةٍ مُحالٌ : الحُرمَةُ مِنَ الفاسِقِ مُحالٌ ، وَ الکِبرُ مِنَ
الفَقِیرِ مُحالٌ ، وَ النَّصِیحَةُ مِنَ العَدُوِّ مُحالٌ ، وَ الَمحَبَّةُ مِنَ الحَسُودِ مُحالٌ ، وَ الوَفاءُ مِنَ
النِّساءِ مُحالٌ(4).
محال، کبر و نخوت از فقیر، نصیحت و خیرخواهى از دشمن، محبّت از
حسود، و وفا از نسوان.
(1) یوجد فی «ق»: عنه، فهو مستقل عن قبله.
(2) کذا فی «م» و «ش»، و فی «أ» : و ما عملت فیما علمت، و فی «ق» و «ع»: و ما عملت فیما
عملت، و فی الإرشاد للدیلمی: و عن علمه ماذا عمل فیما علم، و فی باقى المصادر: و عن حبّنا
أهل البیت، و لعلّ الکلام صدر عن الإمام (ع) تقیّةً فقال خطابا للراوی: و ما علمت فیما
علمت، واللّه أعلم بحقیقة الحال.
(3) الخصال : باب الأربعة ح 125، أمالی المفید: 353، تحف العقول: 56، شرح نهج البلاغة
20: 259، رواه الشیخ ورّام فی مجموعته 2 : 75، و الدیلمی فی الإرشاد 1 : 15.
(4) الخصال: باب الخمسة ح 5، فیه: النَّصیحة من الحسود محال، رواه الدیلمی فی الإرشاد 1 :
195، الاثنى عشریّة: 136.
وَ قالَ النَّبِیُ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : خَمسَةٌ لا یَنظُرُ اللّهُ إلَیهِم یَومَ القِیامَةِ ، وَ لَهُم عَذابٌ ألِیمٌ ، وَ
هُم: النّائِمُونَ عَنِ العَتَماتِ ، وَ الغافِلُونَ عَنِ الغَدَواتِ ، وَ اللاّعِبُونَ بِالشّاماتِ ، وَ
الشّارِبُونَ القَهَواتِ ، وَ المُتَفَکِّهُونَ بِشَتمِ الآباءِ وَ الاُمَّهاتِ(1).
و براى آنها عذابى دردناک است: و ایشان در خواب رفتگان از وقت نماز
عشاء، و غافلان از نماز صبح، و بازى کنندگان با وسایل قمار،و نوشندگان
قهوه «شراب یا شراب قهوه»، و مطایبه و شوخى کنندگان به وسیله ناسزا
گفتن به پدران و مادران مىباشند.
وَ رُوِیَ عَن أمِیرِ المُؤمِنِینَ علیهالسلام إنَّهُ قالَ : خُذُوا عَنِّی خَمسا ، فَوَ اللّهِ لَو رَحَلتُمُ
المَطِیَّ فِیها لأنضَیتُمُوها(2)قَبلَ أن تَجِدُوا مِثلَها : لا یَرجُوَنَّ أحَدٌ إلاّ رَبَّهُ، وَ لا یَخافَنَّ إلاّذَنبَهُ ، وَ لایَستَحیِ العالِمُ إذا سُئِلَ عَمّا لا یَعلَمُ أن یَقُولَ : اللّهُ أعلَمُ ، وَ لا یَستَحیِ الجاهِلُ
أن یَتَعَلَّمَ ، وَ (علیکم بـ)الصَّبرِ فَهُوَ مِنَ الإیمانِ بِمَنزِلَةِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ(3).
(1) هذا الحدیث فی «م» و «ش» فقط، أخرجه الشیخ حرّ العاملی فی الوسائل 17: 307 ثمّ قال:
ذکر أهل اللغة أنّ الخمر لها ألف اسم منها القهوة، فیحتمل إرادة الخمر و یحتمل إرادة قهوة
اللبن المشهورة الآن بقرینة قوله: فی آخر الزمان، واللّه أعلم. و فی الفوائد الطوسیة: 228 قال:
و بعض علمائنا المتأخرین ذهب إلى تحریم القهوة المعمولة من اللبن و ألّف فی ذلک رسالة
استدل فیها بالوجوه... الخ.
أقول و جاء مثله فی مکارم الأخلاق : 449 فی وصیة النَّبی(ص) لابن مسعود قال: سَیأتِی أقْوامٌ
یَأکُلُونَ طَیِّباتِ الطَعامِ و ألْوانَها، و یَرکَبُونَ الدَوابَّ، و یَتَزیَّنُونَ زِینَةَ المَرأةِ لِزَوجِها، و
یَتَبَرَّجُونَ تَبَرُّجَ النِّساءِ، و زِیِّهِم مِثلَ زِیِّ المُلُوکِ الجَبابِرَةِ، و هُمْ مُنافِقُو هذِهِ الاُمَّةِ فِی آخِرِ
الزَّمانِ، شارِبُونَ القَهوات، لاعِبُونَ بِالْکِعابِ، راکِبُونَ الشَّهَواتِ، تارِکُونَ الجَماعاتِ، راقِدُونَ
عَنِ العَتَماتِ، مُفَرِّطُونَ فِی الغَدَواتِ، یقول اللّه تعالى: «فَخَلَفَ مِن بَعدِهِم خَلْفٌ أضاعُوا
الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوفَ یَلْقَونَ غَیّا» مریم: 59.
(2) أنضى البعیر: هزله.
(3) نهج البلاغة: 482، الخصال: باب الخمسة ح 95، تحف العقول: 218، 281، کنز العمّال
16، 241.
و از امیر المؤمنین علیهالسلام روایت شده که فرمود: فراگیرید از من پنج چیز را
که بخدا سوگند اگر بر شتران سوار شوید و آنقدر بتازید که لاغر شوند و از
پاى درآیند به مانند آنها دست نیازید: احدى از شما امید نداشته باشد مگر
به پروردگار خود، و نترسد مگر از گناه خود، حیا نکند عالم اگر سؤال از
چیزى شد که نمىداند بگوید: خدا بهتر مىداند، حیا نکند جاهل از
آموختن، و بر شما باد به صبر، که نسبت آن به ایمان مثل سر است به بدن،
یعنى اگر سر نبود زندگى نیست، و اگر صبر نبود آن چهارتاى قبل بدست
نمىآید.
وَ رُوِیَ عَنهُ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : مِن کَرَمِ المَرءِ خَمسُ خِصالٍ : مِلکُهُ لِلِسانِهِ ، وَ إقبالُهُ
عَلى شَأنِهِ ، وَ بُکاؤُهُ عَلى ما مَضى مِن زَمانِهِ ، وَ حِفظُهُ لِقَدِیمِ إخوانِهِ ، وَ حَنِینُهُ إلى
أوطانِهِ(1).
مالک بودن زبان خود، اقبال و روآوردن به کار خود، گریستن بر گذشته
خود، حفظ کردن دوستان قدیمى خود، و دوست داشتن وطن خود.
وَ کانَ علیهالسلام یَقُولُ : مَعاشِرَ التُّجّارِ اجتَنِبُوا خَمسَةَ أشیاءَ : مَدحُ البائِعِ ، وَ ذَمُّ
المُشتَرِی(2)، وَ الَیمِینُ عَلَى البَیعِ ، وَ کِتمانُ العَیبِ ، وَ الرِّبا ، یَصِحُّ لَکُمُ الحَلالُ ، وَ تَتَخَلَّصُوابِذلِکَ مِنَ الحَرامِ(3).
شود حلالتان، و رها شوید از حرام: تعریف کردن فروشنده، مذمّت نمودن
مشترى، قسم خوردن در بیع،و مخفى کردن عیب،و ربا.
(1) کنز الفوائد 1: 94، و شرح نهج البلاغة 20: 274 بعضه، و رواه المجلسی فی البحار 71:
264، رواه الشیخ بهاء الدِّین العاملی فی کشکوله 3 : 378.
(2) أى مدح المبیع إذا باع، و ذمّه إذا اشترى.
(3) الکافی 5 : 150، الفقیه 3 : 194، الخصال: أبواب الخمسة ح 38.
وَ جاءَ عَن أبِی جَعفَرٍ علیهالسلام خَمسُ خِصالٍ، قالَ : مَن کَذَبَ ذَهَبَ جَمالُهُ، وَ مَن ساءَ
خُلقُهُ [عُذِّبَ نَفسُهُ(1)] وَ کَثُرَ هَمُّهُ ، وَ مَن تَظاهَرَتْ عَلَیهِ النِّعَمُ فَلیُکثِر مِنَ الشُّکرِ ، وَ مَنکَثُرَتْ هُمُومُهُ فَلیُکثِر مِنَ الاستِغفارِ ، وَ مَن ألَحَّ عَلَیهِ الفَقرُ فَلیُکثِر مِن قَولِ : لا حَولَ وَ
لا قُوَّةَ إلاّ بِاللّهِ العَلِیِّ العَظِیمِ(2).
جمال او مىرود، کسى که بد اخلاق شود خود را عذاب نموده و اندوهش
زیاد شده، و هرکه نعمتهاى فراوان به رو آورد پس باید بسیار شکر نماید،
و هرکه اندوهش زیاد است استغفار بسیار نماید، و هرکه فقر و تنگدستى
او را رها نمىکند بسیار بگوید: «لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللّهِ العَلِیِ العَظِیمِ»
وَ قالَ أبُو عَبدِ اللّهِ علیهالسلام : خَمسُ خِصالٍ مَن لَم یَکُن فِیهِ فَلا تَرجُهُ(3) : مَن لَم یُعرَفِالکَرَمُ فِی طَبِیعَتِهِ ، وَ الدَّماثَةُ فِی خُلقِهِ ، وَ الصِّدقُ فِی لِسانِهِ ، وَ النُّبْلُ(4) فِی نَفسِهِ ، وَمَخافَتُهُ مِن رَبِّهِ(5).
حضرت امام صادق علیهالسلام فرمود: پنج خصلت در هرکه نباشد امیدى به اونداشته باشید: کسى که معلوم نشود کرم در طبع او، و نرمى در خلق و خوى
او، و راستگوئى در زبان او، و فضیلت در نفس او، و خوف از
پروردگارش.
وَ عَنهُ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : إنَّ خِیارَ العِبادِ مَن تُجتَمَعُ فِیهِ خَمسُ خِصالٍ : الَّذِینَ إذا
أحسَنُوا استَبشَرُوا ، وَ إذا أساؤُوا استَغفَرُوا ، وَ إذا اُعطُوا شَکَرُوا ، وَ إذَا ابتُلُوا صَبَرُوا
، و إذا غَضِبُوا غَفَرُوا(6).
(1) الزیادة فی «م» و «ش».
(2) المحاسن: 42، و الجعفریات : 231 بعضه.
(3) فی «م» و «ش»: فلا ترجوه.
(4) الدماثة: سهولة الخُلق. النبل: النجابة و الفضل.
(5) تحف العقول: 446، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر: 27 عن أمیرالمؤمنین(ع).
و نیز فرمود: بهترین بندگان خدا کسانى هستند که پنج خصلت در آنها
جمع باشد: هرگاه نیکوکارى کردند خوشحال شوند، و هرگاه بدى نمودند
استغفار نمایند، و هرگاه به آنها عطائى شد شکر کنند، و هرگاه مبتلا شدند
صبر نمایند، و هرگاه بر کسى غضبناک شدند از او درگذرند.
وَ عَن عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ رحمهالله إنَّهُ قالَ : خَمسَةٌ تُورِثُ خَمسَةً : ما فَشَتِ الفاحِشَةُ
فِی قَومٍ قَطُّ إلاّ أخَذَهُمُ اللّهُ بِالمَوتِ ، وَ ما طَفَّفَ قَومٌ المِیزانَ إلاّ أخَذَهُمُ اللّهُ بِالسِّنِینَ ، وَ
لا نَقَضَ قَومٌ العَهدَ إلاّ سَلَّطَ اللّهُ عَلَیهِم عَدُوَّهُم ، وَ لا جارَ قَومٌ فِی الحُکمِ إلاّ کانَ القَتلُ
بَینَهُم ، وَ لا مَنَعَ قَومٌ الزَّکاةَ إلاّ مَنَعَتهُمُ الأرضُ بَرَکاتِها(1).
و فاش نخواهد شد زنا در بین قومى مگر آنکه مرگ در میان ایشان بسیار
خواهد شد، و کم فروشى نخواهند نمود مگر آنکه مبتلا به قحطى خواهند
شد، و پیمان شکنى نخواهند نمود مگر آنکه خدا مسلّط خواهد نمود بر
آنها دشمنشان را، و به جور و ناحق حکم نخواهند نمود مگر آنکه قتل و
کشتار در میان آنها خواهد شد، و زکات را منع نخواهند کرد مگر آنکه
زمین منع خواهد کرد از ایشان برکاتش را.
وَ قالَ بَعضُ العُلَماءِ : النّاسُ خَمسَةُ أصنافٍ : صِنفٌ طَلَبُوا الدُّنیا لِلدُّنیا ، فَهُم
مَلُومُونَ غَیرُ مَأجُورِینَ ، وَ صِنفٌ طَلَبُوها لِلآخِرَةِ ، فَهُم مَأجُورُونَ غَیرُ مَلُومِینَ ، وَ
صِنفٌ تَرَکُوا الطَّلَبَ لِلرّاحَةِ وَ العِزِّ ، فَهُم غَیرُ مَلُومِینَ وَ لا مَأجُورِینَ ، وَ صِنفٌ
تَرَکُوها لِخِفَّةِ الحِسابِ ، فَهُم أکیاسٌ ، وَ صِنفٌ تَرَکُوها إعظاما للّهِ عَزَّوَجَلَّ حِینَ ذَمَّها
لَهُم، وَ مَخافَةَ شُغلِهِم بِها عَن عِبادَةِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، فَهؤُلاءِ مُلُوکُ الدُّنیا وَ الآخِرَةِ .
(1) الخصال: أبواب الخمسة ح 99، تحف العقول: 445، و رواه المجلسی فی البحار 78 : 206.
(2) الکافی 2 : 373، 374، عقاب الأعمال: 300، 301، أمالی الصدوق: 253، کنز الفوائد 2 :
163، نزهة الناظر: 13 إرشاد القلوب 1 : 71، أعلام الدِّین: 154، و رواه المتَّقی الهندی فی
کنز العمّال 16 : 79.
یکى از علماء گفته است: مردم پنج صنفند: صنفى طلب کردند دنیا را
بخاطر دنیا پس ایشان ملامت شوند و اجرى هم نبرند، صنفى هم طلب
نمودند دنیا را بخاطر آخرت پس ایشان مأجورند و ملامت نشوند، و
صنف دیگر ترک دنیا کردند بخاطر سبک شدن حسابشان پس ایشان
زیرکانند، صنف چهارم ترک دنیا نمودند به جهت راحتى و آسایش و
عزّت خود پس ایشان نه ملامت شوند و نه اجر برند، و صنف پنجم ترک
کردند دنیا را به جهت آنکه خداوند مذمّت فرموده از آن، و هم به جهت
ترس ایشان از آنکه مشغول شوند به آن و باز مانند از عبادت خدا پس
ایشان پادشاهان دنیا و آخرتند.
وَ قالَ آخرُ : یَجِبُ عَلَى العاقِلِ فِی دُنیاهُ خَمسَةُ أشیاءَ : أن یَهجُرَ الحِرصَ وَ الأمَلَ ،
وَ أن یُوصِلَ العِلمَ وَ العَمَلَ ، وَ أن یَحتَرِزَ مِن ارتِکابِ الزَّلَلِ ، و أن یُلاحِظَ قُدُومَ
الأجَلِ ، وَ أن یَکُونَ واقِفا بَینَ مَنزِلَتَینِ : الرَّجاءُ وَ الوَجَلُ .
دیکرى گفته: واجب است بر عاقل در دنیا پنج چیز: از حرص و آرزو
دورى کند، با علم و عمل پیوند برقرار کند، از ارتکاب لغزشها اجتناب
ورزد، به فکر گام برداشتن و آمدن مرگ باشد، همیشه بین دو منزل خوف
و رجا باشد.
وَ قالَ بَعضُ الحُکَماءِ : رَأَیتُ اُمُورَ الدُّنیا عَلى خَمسَةِ أوجُهٍ : الأوَّل: القَضاءُ وَ
القَدَرُ، وَ الثّانِی: الاجتِهادُ، وَ الثّاِلثُ: الخِلقَةُ(1)، وَ الرّابِعُ: الجَوهَرُ، وَ الخامِسُ: الوِراثَةُ.فَالَّذِی بِالقَضاءِ وَ القَدَرِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ: الأهلُ، وَ المالُ، وَ الوَلَدُ، وَ السُّلطانُ، وَ
العُمرُ.
وَ الَّذِی بِالاجتِهادِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ : الصَّنعَةُ ، وَ العِلمُ ، وَ العَمَلُ ، وَ الجَنَّةُ ، وَ النّارُ.
وَ الَّذِی بِالخِلقَةِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ : الأکلُ ، وَ الشُّربُ ، وَ النَّومُ ، وَ الیَقظَةُ ، وَ النِّکاحُ.
وَ الَّذِی بِالجَوهَرِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ: الخَیرُ،وَ التَّواصُلُ،وَ الکَرَمُ،وَ الصِّدقُ،وَ أداءُ
الأمانَةِ.
(1) فی المصادر : العادة.
وَ الَّذِی بِالوِراثَةِ عَلى خَمسَةِ أقسامٍ : الجِسمُ ، وَ الهَیئَةُ ، وَ الجَمالُ ، وَ الشَّرَفُ ، وَ
الذِّهنُ(1).یکى از حکماء گفته: یافتم امور دنیا را بر پنج وجه: اوّل قضا و قدر، دوم
اجتهاد، سوّم خلقت، چهارم جوهر، پنجم وراثت.
امّا آنچه به واسطه قضا و قدر است پنج چیز است: اهل و عیال، مال،
فرزند، سلطنت، و عمر.
و امّا آنچه به واسطه جدّ و جهد است آن نیز پنج است: صنعت، علم،
عمل، بهشت، و دوزخ.
و امّا آنچه به واسطه خلقت است پنج است: خوردن، آشامیدن، خوابیدن،
بیدارى، و نکاح.
و امّا آنچه به واسطه جوهر و ذات است پنج است: خیر و خوبى نمودن،
پیوند کردن، کرم و بزرگى، راستگوئى، اداء امانت.
و امّا آنچه به واسطه وراثت است نیز پنج است: جسم، هیئت، جمال،
شرف، و ذهن.
وَ لا یَکُونُ الرَّجُلُ عالَما حَتّى یَکُونَ لَهُ خَمسَةُ أشیاءَ : غَرِیزَةٌ مُتَحَمِّلَةٌ لِلتَّعَلُّمِ ، وَ
عِنایَةٌ تامَّةٌ ، وَ کِفایَةٌ قائِمَةٌ ، وَ استِنباطٌ لَطِیفٌ ، وَ مُعَلِّمٌ ناصِحٌ(2).
اهتمام و عنایت تامّ به تحصیل، کسى یا مالى که قائم به کفایت امور او
باشد، و قوّهاى که مطالب را استنباط و استخراج کند، و معلّى که مخلص و
خیرخواه باشد.
وَ قِیلَ : خَمسَةُ أشیاءَ لا یَشبَعُ مِن خَمسَةٍ : عَینٌ مِن نَظَرٍ ، وَ اُذُنٌ مِن خَبَرٍ ، وَ اُنثى
(1) الحکمة الخالدة(آداب العرب و الفرس): 67 قاله آذرباذ حکیم فرس، مجموع الغرائب :
437، و نسبه العاملی فی الاثنى عشریة : 207 إلى علی(ع).
(2) أخرجه الکفعمی فی مجموع الغرائب: 437 من کتاب الغرر و الأخبار لیحیى بن علی بن
زهرة الحسینی، و العاملی فی الکشکول 3 : 378.
مِن ذَکَرٍ ، وَ أرضٌ مِن مَطَرٍ ، وَ عالِمٌ مِن عِلمٍ(1).گفته شده پنج چیز سیر نمىشوند از پنج چیز: چشم از دیدن، گوش از
شنیدن، زن از مرد، زمین از باران، عالم از علم.
وَ اُنسُ المَرءِ فِی خَمسَةِ أشیاءَ : الزَّوجَةُ المُوافِقَةِ ، وَ الوَلَدُ البَرُّ ، وَ الصَّدِیقُ المُصافِی
، وَ اُنسُ العالِمِ فِی کِتابٍ یَقرَأُهُ ، وَ اُنسُ العابِدِ فِی انفِرادِهِ بِعِبادَتِهِ(2).
عالم به کتابى است که مىخواند، و اُنس عابد به عبادتى است که تنها و در
خلوت انجام مىدهد.
وَ خَمسٌ إذا أفرَطَ فِیهِنَّ المَرءُ أهلَکنَهُ : النِّساءُ ، وَ شُربُ الخَمرِ ، وَ لَعبُ الشَّطرَنجِ(3)وَ نَحوِها ، وَ الصَّیدُ ، وَ مُخالَطَةُ الجُهّالِ .
پنج چیز است که افراط و زیاده روى در آن آدمى را هلاک مىکند: زنان،
شرب خمر، بازى شطرنج و نرد، صید کردن، و آمیزش با نادانان.
وَ قالَ ابنُ المُقَفَّعِ(4) : خَمسَةٌ مُتَثَبِّطُونَ(5)فِی خَمسَةٍ ، مُتَنَدِّمُونَ عَلَیها : الواهِنُ المُفَرِّطُإذا فاتَهُ العَمَلُ ، وَ المُنقَطِعُ عَن إخوانِهِ وَ أصدِقائِهِ إذا نابَتهُ النَّوائِبُ ، وَ المُتَمِکِّنُ مِن
عَدُوِّهِ ثُمَّ یَفُوتُهُ بِسُوءِ تَدبِیرِهِ إذا تَذَکَّرَ عَجزَهُ ، وَ المُفارِقُ لِلزَّوجَةِ الصّالِحَةِ إذَا ابتُلِیَ
بِالطّالِحَةِ ، وَ الجَرِیءُ عَلَى الذُّنُوبِ إذا حَضَرَهُ المَوتُ(6).
(1) الفقیه 3 : 561، الخصال: أبواب الأربعة ح 47 و 48 عن الصادق و أمیرالمؤمنین علیهماالسلام و
لیس فیه الثانی منها.
(2) راجع الخصال: أبواب الخمسة ح 43.
(3) فی «م» و «ش» زیادة: و النرد.
(4) ابن المقفَّع هو عبداللّه الفارسی الکاتب البلیغ، معرّب کتب: کلیلة و دمنة، التاج، الأدب
الکبیر و الصغیر، ولد سنة 106 و قتله سلیمان بن معاویة والی بصرة سنة 142.
(5) تثبَّط فی الأمر: تأنّى فیه و تعوّق. و فی المصدر: مفرطون.
ابن مقفّع گفته: پنج کس در پنج چیز کوتاهى مىکنند بعد پشیمان
مىشوند: کوتاهى کننده ضعیف هرگاه فوت شود از او عمل، بریده و
برکنار از دوستان و برادران هرگاه وارد شود بر او بلاها و حوادث، دستیابى
به دشمن و رها کردن او هرگاه که به یاد عجزش بیفتد، جدا شدن از زن
نیک و صالحه هرگاه مبتلا شود به زنى بد، و مرتکب گناه هرگاه مرگش
برسد.
وَ أوصى أردَشِیرُ أصحابَهُ(1) فَقالَ : اُوصِیکُم بِخَمسَةِ أشیاءَ فِیها راحَةُ أنفُسِکُم ،وَ دَوامُ سُرُورِکُم ، وَ اجتِماعُ صَلاحِ اُمُورِکُم : أوَّلُها: الرِّضا بِالقِسمِ، الثّانِی: القَمعُ لِفاحِشِ
الحِرصِ، الثّالِثُ: التَّنَزُّهُ عَنِ المُنافَسَةِ(2)وَ الحَسَدِ، الرّابِعُ: التَّعَزِّی(3) عَن کُلِّ مَضنُونٍ بِهِ(4)إذاأدبَرَ، وَ مَرجُوٍّ إذا فاتَ ، وَ الخامِسُ: تَرکُ السَّعیِ فِیما لا یَتَّفِقُ نُجْحُهُ(5) وَ تَمامُهُ.
فَإنَّهُ مَن لَم یَرضَ بِما قُسِمَ لَهُ طالَتْ مَعتَبَتُهُ ، وَ مَن فَحُشَ حِرصُهُ ذَلَّتْ نَفسُهُ ، وَ
مَن أتَى المُنافَسَةَ وَ الحَسَدَ لِمَن فَوقَهُ لَم یَزَلْ مَغمُوما طَولَ دَهرِهِ(6)، وَ مَن طالَ أساهُ(7)عَلىما أدبَرَ عَنهُ وَ فاتَهُ لَم یَزَلْ مَهمُوما بِما لا مَنفَعَةَ فِیهِ ، قَد حَمَلَ نَفسَهُ عَناءا ثَقِیلاً ، وَ مَلأ
قَلبَهُ مِنَ الَّتمَنِّی أحزانا لَیسَ لِلرّاحَةِ مِنها غایَةٌ ، وَ مَن سَعى فِیما لا تَمامَ لَهُ کانَتْ عاقِبَتَهُ
الحَسرَةُ وَ النَّدامَةُ .
اردشیر در وصیّت به اصحابش گفت: سفارش مىکنم شما را به پنج چیز
که در آن راحت جان شما، و دوام سرور شما، و صلاح امور شماست: اوّل
(1) الحکمة الخالدة 76 ، 96.
(2) فی «م» و «ش»: و قال الأشتر لأصحابه فی وصیّته.
(3) المنافسة: المفاخرة.
(4) فی «أ» و «ش»: التعرِّی بالراء المهملة. و لا بأس به.
(5) فی «م» : مفتون به، و هما بمعنى واحد.
(6) النُّجْح: الفوز و الظفر.
(7) فی «م» و «ش»: عمره.
(8) أساه: حُزنه.
رضا و خوشنودى به قسمت، دوّم دور کردن حرص فاحش از خود، سوّم
احتراز از حسد و رشک، چهارم دور کردن غصّه و اندوه بر آنچه بدانها امید
بسته بودید ولى به آن نرسیدید، پنجم ترک سعى در آنچه تمامى ندارد و
نمىتوان بر آن غالب شد.
چون هرکه راضى به قسمت الهى نشود همیشه در عتاب و خشم خواهد
بود، و هرکه حرص او فاحش شد نفس او خوار خواهد شد، و هرکه حسد
برد بر بالاتر از خود همیشه در غم و غصّه خواهد بود، و هرکه اندوه خورد
بر آنچه از دست او رفته همیشه غمگین است به آنچه نفعى ندارد، و
بدوش خود گذاشته بار سنگینى را، و مملو کرده دل خود را از آمالى که از
غم آنها خلاصى نمىیابد، و هرکه سعى نماید در آنچه تمامى ندارد
عاقبت در حسرت و ندامت بماند.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ فَقالَ : یا بُنَیَّ ، تَوَقَّ خَمسَ خِصالٍ تَأمَنِ النَّدَمَ : العَجَلةُ قَبلَ
الاقتِدارِ ، وَ التَّثَبُّطُ مَعَ سُقُوطِ الأعذارِ ، وَ إذاعَةُ السِّرِّ قَبلَ الَّتمامِ ، وَ الاستِعانَةُ بِأهلِ
الحَسَدِ وَ أهلِ الفَسادِ ، وَ العَمَلُ بِالهَوى وَ مَیلِ الطِّباعِ .
حکیمى فرزند خود را سفارش کرد و گفت: اى پسرم، خود را از پنج چیز
نگه دار تا پشیمانى نبینى: از عجله و شتاب قبل از اقتدار، از تأنّى و تساهل
با برطرف شدن موانع و اعذار، از فاش ساختن سرّ قبل از انجام و تمام
شدن آن، از یارى خواستن از حسود و اهل فساد، و از عمل کردن بر طبق
هوى و هوس.
وَ احذَرْ خَمسَةً فَإنَّ سَلامَةَ أصحابِها مِنَ العَجَبِ : صُحبَةُ السُّلطانِ ، وَ رُکُوبُ
البِحارِ ، وَ ائتِمانُ النِّساءِ عَلَى الأسرارِ ، وَ مُصادَقَةُ السُّقّاطِ ، وَ التَّجرِبَةُ فِی النَّفسِ بِما
تَخافُ مِنهُ المَضارَّ(1).
مصاحبت با سلطان، مسافرت دریائى، گفتن اسرار به زنان و امین دانستن
(1) أخرجه الکفعمی فی مجموع الغرائب: 437 من کتاب الغرر و الأخبار.
آنها، رفاقت و دوستى با ناکسان، و خود را وسیله تجربه قرار دادن در آنچه
ایمن از ضررش نیستى.
وَ اعلَمْ یا بُنَیَّ أنَّهُ مَن تَزَوَّدَ فِی هذِهِ الدُّنیا خَمسَةَ أشیاءَ بَلَّغَتْهُ البُغیَة ، وَ آنَسَتْهُ
عِندَ الوَحشَةِ : کَفُّ الأذى ، وَ حُسنُ الخُلقِ ، وَ مُجانَبَةُ الرَّیبِ(1)، وَ جَمِیلُ العَمَلِ ، وَ حُسنُالأدَبِ .
و بدان اى فرزندم کسى که توشه برداشت در این دنیا از پنج چیز به
مطلوب خود رسید و وحشتش به انس مبدّل خواهد شد: بازداشتن اذیّت و
آزار، خوش خلقى، اجتناب و دورى از شُبه و ریبه، عمل نیکو و صالح، و
ادب نیکو و پسندیده.
وَ احذَرِ المُقامَ فِی بَلَدٍ لَیسَ فِیهِ خَمسَةُ أشیاءَ : سُلطانٌ قاهِرٌ ، وَ قاضٍ عادِلٌ ، وَ
سُوقٌ قائِمَةٌ ، وَ نَهرٌ جارٍ ، وَ طَبِیبٌ عالِمٌ(2).
عادل، بازار دائر، نهر جارى، و پزشک ماهر.
وَ اعلَم أنَّ الُمحَرِّقاتِ خَمسَةُ أشیاءَ : النّارُ وَ هِیَ تُطفَأُ بِالماءِ ، وَ السَّمُّ وَ هُوَ یُطفَأُ
بِالدَّواءِ ، وَ الحُزنُ وَ هُوَ یُطفَأُ بِالصَّبرِ ، وَ العِشقُ وَ تُطفِئُهُ الفُرقَةُ ، وَ نارُ العَداوَةِ وَ هِیَ
لا تَخبُو أبَدا(3).
زهر، و آن با دوا خاموش مىشود، اندوه، و آن با صبر خاموش مىشود،
عشق، و آن با جدائى خاموش مىشود «ظاهرا باید گفت با وصل خاموش
مىشود»، و آتش کینه و عداوت که ابدا خاموش نمىشود.
(1) فی «م» و «ش»: الذنب. البُغیة: الحاجة تطلب و یرغب فیها.
(2) العقد الفرید 2 : 111 عن بزرجمهر، عیون الأخبار 1 : 6 عن کسرى، الکشکول 3 : 378،
مجموع الغرائب: 437.
(3) مجموع الغرائب : 437 من کتاب الغرر و الأخبار لابن زهرة.
باب
ذکر ما جاء فی ستّة
قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : اضمَنُوا لِی سِتّا مِن نُفُوسِکُم أضمَنُ لَکُمُ الجَنَّةَ :
اصدُقُوا إذا حَدَّثتُم ، وَ أوفُوا إذا وَعَدتُم ، وَ أدُّوا الأمانَةَ إذَا ائتُمِنتُم ، وَ احفَظُوا
فُرُوجَکُم ، وَ غُضُّوا أبصارَکُم ، وَ کُفُّوا أیدِیَکُم(1).
بهشت را براى شما ضمانت کنم: هرگاه لب به سخن گشودید راست
بگوئید، هرگاه وعده کردید وفا نمائید، هرگاه امانتى به شما سپردند آن را
ادا کنید، پس و پیش خود را از حرام نگه دارید، چشمان خود را بر حرام
ببندید، دستان خود را از ظلم و سرقت و هر حرامى بازدارید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : اُوصِیکُم بِسِتِّ خِصالٍ : اصدُقُوا فَإنَّ الصّادِقَ عَلى شَفا مَنجاةٍ ،
ألا وَ قُولُوا خَیرا تُعرَفُوا بِهِ ، وَ اعمَلُوا بِالخَیرِ تَکُونُوا مِن أهلِهِ ، وَ أدُّوا الأمانَةَ إلى مَنِ
ائتَمَنَکُم ، وَ صِلُوا أرحامَ(2)مَن قَطَعَکُم ، وَ عُودُوا بِالفَضلِ عَلى مَن جَهِلَ عَلَیکُم(3).
(1) الخصال: أبواب الستة ح 5 ، أمالی الصدوق : 82، کنز الفوائد 2 : 11.
(2) لا یوجد فی «م» : أرحام.
و نیز فرمود: سفارش مىکنم شما را به شش خصلت: راست بگوئید که
راستگو قرین نجات است، زبان را به خیر باز کنید تا به آن معروف شوید،
کار خیر انجام دهید تا جزء خیّرین باشید، ردّ امانت کنید به هرکس که
شما را امین شمارد، صله رحم نمائید و لو از شما بریده باشند، و جاهلى
اگر جسارت کرد شما با فضل و بزرگوارى پاسخ دهید.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : سِتُّ خِصالٍ تُعرَفُ فِی الجاهِلِ : الغَضَبُ مِن غَیرِ شَیءٍ ، وَ الکَلامُ
فِی غَیرِ نَفعٍ ، وَ العَطِیَّةُ فِی غَیرِ مَوضِعِها ، وَ إفشاءُ السِّرِّ ، وَ الثِّقَةُ بِکُلِّ أحَدٍ ، وَ ألاّ
یَعرِفَ عَدُوَّهُ مِن صَدِیقِهِ(1).
تکلّم بى فایده، عطا و بخشش بى جا، فاش نمودن راز، اعتماد به هرکس،
تشخیص ندادن دوست از دشمن.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : إنَّ أوَّلَ ما عُصِیَ اللّهُ بِهِ سِتَّةُ أشیاءَ : حُبُّ الدُّنیا ، وَ حُبُّ الرِّیاسَةِ
، وَ حُبُّ المالِ ، وَ حُبُّ الطَّعامِ ، وَ حُبُّ النِّساءِ ، وَ حُبُّ النَّومِ(2).
حبّ دنیا، حبّ ریاست، حبّ مال، حبّ طعام، حبّ زن، و حبّ خواب.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ألا إنِّی أخافُ عَلَیکُم سِتّا : إمارةُ السُّفَهاءِ ، وَ الرِّشوَةُ فِی الحُکمِ ،
وَ سَفکُ الدِّماءِ، وَ نَشوٌ یَنشُو(3) یَتَّخِذُونَ القُرآنَ مَزامِیرَ(4)، وَ کَثرَةُ الشُّرَطِ(5)، وَ الفَتوىبِغَیرِ عِلمٍ.
(1) تاریخ الیعقوبی 2 : 96، تحف العقول: 151 عن علی(ع) فی خطبة الدیباج.
(2) البیان و التبیین: 314.
(3) الخصال : أبواب الستة ح 27، مجموع الغرائب: 438.
(4) کذا فی «أ» و «ق»، و فی «ش»: نشوا ینشوا، و فی «م»: بیاض.
(5) فی «م» و «ش»: مزامیر فی أصواتهم.
(6) فی «ق»: الشبط، و فی «م» و «ش»: ساقط. الشُرَط: أعوان السلطان و رُزال النّاس.
و نیز فرمود: بدانید که مىترسم بر شما از شش چیز: امارت و ریاست بى
خردان، رشوه گرفتن قاضیان، ریختن خونهاى حرام، بدعتى که گزارده
خواهد شد که قرآن را مضمار قرار دهند و غنا کنند، زیاد شدن شُرطهها یا
مردم ناکس، و فتوى دادن بدون علم.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : سِتَّةٌ لا تُفارِقُهُمُ الکَآبَةُ : الحَقُودُ ، وَ الحَسُودُ ، وَ حَدِیثُ عَهدٍ
بِغِنىً ، وَ غَنِیٌّ یَخشَى الفَقرَ ، وَ طالِبُ رُتبَةٍ تَقصُرُ عَنها قُدرَتُهُ ، وَ جَلِیسُ أهلِ الأدَبِ وَ
لَیسَ مِنهُم(1).
داشته باشد، کسى که حسود باشد، کسى تازه دارا شده باشد، توانگرى که
از فقر هراس داشته باشد، خواستار رتبه و مقامى که قدرت بر آن نداشته
باشد، و همنشین ادباء در حالى که خود از آنان نباشد.
وَ قالَ عَوفُ بنُ مالِکٍ(2) : جِئتُ إلى رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم فِی غَزاةِ تَبُوک ، وَ هُوَ فِیقُبَّةٍ ، فَسَمِعَ رِکْزَ(3) رِجْلِی ، فَقالَ : مَن هذا ؟ فَقُلتُ : عَوفُ بنُ مالِکٍ ، قالَ : اُدخُل(4)یاعَوفُ ، فَدَخَلتُ فَإذا بِهِ یَتَوَضَّأُ وُضُوءا مَکِینا ـ یَعنِی بَلِیغاـ فَقالَ : یا عَوفُ اُعدُد سِتّا
بَینَ یَدَی ما تُوعَدُونَ : أوَّلُهُنَّ مَوتُ نَبِیِّکُم ، قالَ عَوفُ : وَجَمتُ(5) مِن ذلِکَ وَجمَةًشَدِیدَةً ، فَقالَ ، قُل : إحدى ، فَقُلتُ : إحدى ، قالَ : وَ فَتحُ بَیتِ المُقَدَّس ، قُل : اثنَتَینِ ،
فَقُلتُ : اثنَتَینِ ، قالَ : وَ فِتنَةٌ تَکُونُ فِیکُم تَعُمُّ بُیُوتاتِ العَرَبِ ، قُل : ثَلاثا ، فَقُلتُ :
ثَلاثا ، قالَ : وَ مَوتٌ یَقَعُ فِیکُم کَقُعاصِ الغَنَمِ(6)، قالَ ، قُل : أربَعا ، قُلتُ : أربَعا ، وَ
(1) العقد الفرید 2 : 171، عیون الأخبار 2 : 12، الحکمة الخالدة: 99، الکشکول 3 : 378.
(2) هو ابن مالک بن نضلة الجشمی أبوالأحوص الکوفی من الصحابة، و ذکر الخطیب فی تاریخه
أنَّه شهد مع علی قتال الخوارج بالنهروان.
(3) الرِکْز: الصوت الخفیّ: الحسّ.
(4) و فی روایة: فقلتُ أکُلِّی أم بعضی ؟ قال (ص): کلّک، فدخلت، أقول: هذا من باب المزاح.
(5) وجَمتُ: سکتُّ و عجزت عن التکلُّم لشدَّة الخوف.
(6) القُعاص: داءٌ یأخذ الغنم لا یلبِثها أن تموت.
الخامِسَةُ : یَفشُو المالُ فِیکُم حَتّى أنَّ أحَدَکُم لَیُعطَى المِائَةَ دِینارٍ ، فَیَظَلُّ لَها ساخِطا ، وَ
السّادِسَةُ : هُدنَةٌ تَکُونُ بَینَکُم ، وَ بَینَ بَنِی الأصفَرِ(1) ، فَیَجتَمِعُونَ لَکُم عَلى ثَمانِینَ رایَةًتَحتَ کُلِّ رایَةٍ اثنا عَشَرَ ألفا(2).عوف بن مالک مىگوید: وارد شدم بر رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم در غزوه تبوک در
حالى که آن حضرت در قبّهاى نشسته بودند، صداى پاى مرا شنید و
فرمود: کیستى؟ عرض کردم: عوف بن مالک مىباشم، فرمود: داخل شو
اى عوف، چون داخل شدم دیدم آن حضرت مشغول وضو ساختن است،
وضوى کاملى گرفت و پس از آن فرمود: اى عوف بشمار شش چیز را که
پیش از آمدن قیامت واقع خواهد شد:
اوّل وفات پیغمبر شما است، عوف گفت: از شنیدن این مطلب اندوه
سختى مرا عارض شد که مدّتى ساکت ماندم، پس فرمود: بگو: یک، گفتم:
یک. فرمود: دیگر فتح بیت المقدس است، بگو: دو، گفتم: دو. فرمود:
دیگر فتنهاى روى خواهد داد که تمام خانههاى عرب را خواهد گرفت،
فرمود: بگو: سه، گفتم: سه. فرمود: دیگر مرگى در بین شما واقع خواهد
شد که مانند بیمارى قعاص در گوسفندان از شما قربانى خواهد گرفت،
فرمود: بگو: چهار، گفتم چهار. پنجم مال در میان شما ظاهر خواهد شد تا
آنجا که اگر به کسى صد دینار طلا دهند از کمى آن ناراحت خواهد شد. و
ششم صلحى بین شما و بنى الأصفر یعنى رومیان واقع خواهد شد که جمع
مىشوند براى شما هشتاد پرچم و زیر هر پرچم دوازده هزار نفر، یعنى
هشتاد لشکر.
وَ قالَ سُلَمانَ الفارِسِی رحمهالله : أوصانِی رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم بِسِتِّ خِصالٍ لا أدَعُهُنَّ
عَلى کُلِّ حالٍ : أوصانِی أن أنظُرَ إلى مَن هُوَ دُونِی ، وَ لا أنظُرَ إلى مَن هُوَ فَوقِی ، وَ أن
اُحِبَّ الفُقَراءَ وَ أدنُوَ مِنهُم ، وَ أن أقُولَ الحَقَّ وَ إن کانَ مُرّا ، وَ أن أصِلَ رَحِمِی وَ إن
(1) الهُدْنة: الصلح. بنی الأصفر: الروم.
(2) السنن الکبرى للبیهقی 9 : 223.
کانَت مُدبِرَةً ، وَ أن لا أسأَلَ النّاسَ شَیئا ، وَ أن أُکثِرَ مِن قَولِ : لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ
بِاللّهِ العَلِیِ العَظِیمِ(1).سلمان فارسى رحمهالله گفت: سفارش کرد مرا رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم به شش
خصلت که در هیچ حال آنها را ترک نخواهم کرد: مرا سفارش کرد که در
امور دنیا نگاه نکنم به بالاتر از خود بلکه نگاه کنم به زیردست خود،
دوست فقراء باشم و نزدیک ایشان شوم، حق را بگویم اگر چه تلخ باشد، با
خویشان خود وصلت نمایم اگر چه پشت به من نموده باشند، از مردم
چیزى نخواهم، و زیاد بگویم: لا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلیّ العظیم.
وَ رُوِیَ أنَّ أمِیرَ المُؤمِنِینَ علیهالسلام نَسَبَ الإسلامَ بِسَتِّ خِصالٍ ، فَقالَ : لأنسِبَنَّ
الإسلامَ نِسبَةً لَم یَنسِبْها أحَدٌ قَبلِی وَ لا یَنسِبُها أحَدٌ بَعدِی إلاّ بِمِثلِ ذلِکَ : الإسلامُ هُوَ
التَّسلِیمُ ، وَ التَّسلِیمُ هُوَ الیَقِینُ، وَ الیَقِینُ هُوَ التَّصدِیقُ، وَ التَّصدِیقُ هُوَ الإقرارُ، وَ
الإقرارُ هُوَ العَمَلُ ، وَ العَمَلُ هُوَ النِّیَّةُ(2).
خصلت و فرمود: نسبت دهم اسلام را به شش چیز که احدى پیش از من و
بعد از من بیان آن ننموده باشد، پس فرمود: اسلام تسلیم و انقیاد است،
تسلیم یقین است، یقین تصدیق است، تصدیق اقرار است، اقرار عمل
است، عمل نیّت است.
وَ رُوِیَ عَنهُ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : لا خَیرَ فِی صُحبَةِ مَن تجتَمعُ فِیهِ سِتُّ خِصالٍ : إن
حَدَّثَکَ کَذَبَکَ ، وَ إن حَدَّثتَهُ کَذَّبَکَ ، وَ إنَ ائتَمَنتَهُ خانَکَ ، وَ إنِ ائتَمَنَکَ اتَّهَمَکَ ، وَ إن
أنعَمتَ عَلَیهِ کَفَرَکَ ، وَ إن أنعَمَ عَلَیکَ مَنَّ عَلَیکَ(3).
(1) الخصال: أبواب السبعة ح 12 عن أبی ذر، المحاسن: 11، روضة الواعظین 2 : 372، کنز
العمال 16 : 245.
(2) الکافی 2 : 45، معانی الأخبار 1 : 185، روضة الواعظین: 43، نزهة الناظر: 23، مجموع
الغرائب: 438.
و نیز فرمود: خیرى نیست در رفاقت و همدمى با کسى که در او شش
خصلت است: اگر با تو سخن گوید دروغ گوید، اگر تو با او سخن گوئى
تکذیب کند تو را، اگر امانت بدو سپارى خیانت کند تو را، اگر امانت نزد
تو گذارد متّهم کند تو را، اگر نعمتى به او دهى ناسپاسى کند تو را، و اگر
نعمتى دهد تو را منّت گذارد بر تو.
وَ رُوِیَ عَنِ الصّادِقِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : المُرُوَّةُ فِی سِتِّ خِلالٍ ، ثَلاثٌ فِی السَّفَرِ ، وَ
ثَلاثٌ فِی الحَضَرِ ، فَأمَّا اللَّواتِی فِی الحَضَرِ : فَتَلاوَةُ کِتابِ اللّهِ تَعالى، وَ عِمارَةُ مَساجِدِ اللّهِ
، وَ اتِّخاذُ الإخوانِ فِی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَ أمَّا اللَّواتِی فِی السَّفَرِ : بَذلُ الزّادِ ، وَ إکرامُ الرَّفِیقِ
، وَ حُسنُ الخُلقِ(1).
خصلت است: سه در سفر، و سه در حضر، امّا مروّت در حضر: تلاوت
قرآن کتاب خدا، آباد کردن «آمد و رفت به» مسجد خانه خدا، و پیدا
نمودن دوستان و برادران خدائى. و امّا مروّت در سفر: بذل و بخشش
نمودن زاد و توشه، گرامى داشتن رفیق و همراه، و خوش خلقى.
وَ قالَ علیهالسلام : یَهلِکُ اللّهُ سِتّا بِسِتٍّ : العَرَبَ بِالعَصَبِیَّةِ، وَ الدَّهاقِینَ بِالکِبرِ، وَ
التُّجّارِ بِالخِیانَةِ ، وَ الفُقَهاءَ بِالحَسَدِ ، وَ أهلَ الرَّساتِیقِ بِالجَهلِ ، وَ أهلَ الرِّیاسَةِ وَ
الإمارَةِ بِالجَورِ(2).
تعصّب، دهقانان و کدخدایان را به تکبّر، تاجران را به خیانت، فقیهان را
(1) الکشکول 3 : 378، بهجة المجالس: 702.
(2) الفقیه 2 : 294، الخصال: أبواب الستة ح 11، أمالی الصدوق : 443، معانی الأخبار 2 :
258، عیون أخبار الرضا(ع) 2 : 27، أمالی المفید 1 : 44، إرشاد القلوب 1 : 77، مجموع
الغرائب: 438، وسائل الشیعة 8 : 320.
(3) الروضة من الکافی : 166، الخصال: أبواب الستة ح 14، الاختصاص: 234، مجموعة
الورّام 1 : 137، مجموع الغرائب: 438، بحار الأنوار 78 : 207، کنز العمّال 16 : 87.
به حسد، روستائیان را به نادانى، و امیران و رئیسان را به جور و ستم.
وَ عَنِ العالِمِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : خُذْ مِن سِتَّةٍ قَبلَ سِتَّةٍ : خُذْ مِن شَبابِکَ قَبلَ هَرَمِکَ ،
وَ مِن صِحَّتِکَ قَبلَ سَقمِکَ ، وَ مِن قُوَّتِکَ قَبلَ ضَعفِکَ ، وَ مِن غِناکَ قَبلَ فَقرِکَ ، وَ مِن
فَراغِکَ قَبلَ شُغلِکَ ، وَ مِن حَیاتِکَ قَبلَ مَوتِکَ(1).
شش چیز را قبل از آمدن شش چیز: جوانى را قبل از آمدن پیرى، سلامتى
را قبل از آمدن بیمارى، قوّت و نیرو را قبل از آمدن ضعف و سستى، بى
نیازى را قبل از آمدن فقر و تنگدستى، آسایش و فراغت را قبل از آمدن
شغل و گرفتارى، و حیات و زندگى را قبل از آمدن مرگ.
وَ مِمّا رُوِیَ عَنِ الصّادِقِینَ علیهمالسلام : إنَّ مَن کانَتْ لَهُ إلَى اللّهِ حاجَةٌ فَلیَطلُبها فِی سِتَّةِ
أوقاتٍ: عِندَ الأذانِ، وَ عِندَ زَوالِ الشَّمسِ ، وَ بَعدَ المَغرِبِ ، وَ فِی الوَترِ ، وَ بَعدَ صَلاةِ
الغَداةِ ، وَ عِندَ نُزُولِ الغَیثِ(2).
در شش وقت طلب نماید: هنگام اذان، هنگام زوال و ظهر، بعد از مغرب،
در نماز وتر، بعد از نماز صبح، و هنگام نزول باران.
وَ حُفِظَ عَنهُم علیهمالسلام أنَّ سِتَّةً لا تَحجُبُ لَهُم عَنِ اللّهِ تَعالى دَعوَةٌ : الإمامُ المُقسِطُ ،
وَ الوالِدُ البارُّ لِوَلَدِهِ ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ لِوالِدِهِ ، وَ المُؤمِنُ لأخِیهِ بِظَهرِ الغَیبِ(3)، وَ المَظلُومُ، یَقُولُ اللّهُ تَعالى : لأنتَقِمَنَّ لَکَ وَ لَو بَعدَ حِینٍ ، وَ الفَقِیرُ لِلمُنعِمِ عَلَیهِ إذا کانَ مُؤمِنا(4).
(1) أمالی الطوسی 2 : 537، فیه خمسةٌ، الخصال: أبواب الأربعة ح 86، الکشکول 3 : 378.
(2) أخرجه العلاّمة المجلسی فی بحار الأنوار 93 : 347 من هذا الکتاب .
(3) ظهر الغیب: نفس الغیب، و الاضافة للإیضاح، کحقّ الیقین و غیره.
(4) الکافی 2 : 509، الخصال: أبواب الأربعة ح 24، أمالی الطوسی 1 : 149، راجع الوسائل 4:
أبواب الدعاء ب 41 إلى 44، و أخرجه المجلسی فی بحار الأنوار 93 : 360 ، و النوری فی
المستدرک 5 : 243 من هذا الکتاب.
و نیز فرمودهاند: شش کس دعایشان مستجاب مىشود: امام عادل، دعاى
پدر خیرخواه براى فرزند خود، دعاى فرزند صالح براى پدر خود، دعاى
مؤمن براى برادر مؤمن خود در غیبتش، دعاى مظلوم، که خدا مىگوید:
انتقام مىکشم براى تو اگر چه بعد از روزگارى باشد، و دعاى فقیر براى
کسى که نعمت دهد به او اگر مؤمن باشد.
وَ قالَ لُقمانُ لابنِهِ فِی وَصِیَّتِهِ : یا بُنَیَّ ، أحُثُّکَ عَلى سِتِّ خِصالٍ لَیسَتْ فِیها خَصلَةٌ
إلاّ تُقَرِّبُکَ إلى رِضوانِ اللّهِ تَعالى ، وَ تُباعِدُکَ مِن سَخَطِهِ : الأوَّلَةُ : أن تَعبُدَ اللّهَ تَعالى وَ
لا تُشرِکَ بِهِ شَیئا ، وَ الثّانِیَةُ : الرِّضا بِقَدَرِ اللّهِ تَعالى فِیما أحبَبتَ أو کَرِهتَ ، وَ الثّالِثَةُ :
أن تُحِبَّ فِی اللّهِ ، وَ تُبغِضَ فِی اللّهِ، وَ الرّابِعَةُ : أن تُحِبَّ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ ، وَ تَکرَهَ
لَهُم ما تَکرَهُ لِنَفسِکَ ، وَ الخامِسَةُ : کَظمُ الغَیظِ ، وَ الإحسانُ إلى مَن أساءَ إلَیکَ ، وَ
السّادِسَةُ : تَرکُ الهَوى ، وَ مُخالَفَةُ الرَّدى(1).
مىکنم تو را به شش چیز که هر یک از آنها نزدیک مىکند تو را به رضا و
خوشنودى خدا، و دور مىکند از غضب و خشم او: اوّل آنکه بپرستى خدا
را و شریکى براى او قرار ندهى. دوم آنکه خوشنود باشى به آنچه خدا
مقدّر کرده مورد پسندت باشد یا نباشد. سوّم آنکه حبّ و بغضت براى
خدا باشد. چهارم آنکه بپسندى براى مردم آنچه را براى خود مىپسندى،
و نپسندى آنچه را براى خود نمىپسندى. پنجم آنکه خشم خود را فرو
برى و نیکى نمائى به آنکه با تو بدى کرده. ششم آنکه ترک کنى هوى و
هوس را و مخالفت نمائى هلاک را.
وَ سِتَّةُ أشیاءَ تَحتاجُ إلى سِتَّةِ أشیاءَ : حُسنُ المَنطِقِ یَحتاجُ إلَى القَبُولِ ، وَ الحَسَبُ
یَحتاجُ إلَى الأدَبِ ، وَ السُّرُورُ یَحتاجُ إلَى الأمنِ، وَ القَرابَةُ تَحتاجُ إلَى الصِّداقَةِ ، وَ
الشَّرَفُ یَحتاجُ إلَى التَّواضُعِ ، وَ النَّجدَةُ(2) تَحتاجُ إلَى الجِدِّ .
(1) کنز الفوائد 2 : 164، أعلام الدِّین : 154، رواه النوری فی المستدرک 11 : 311. الرّدى:
الهلاک.
و شش چیز محتاج به شش چیز است: حسن منطق و سخن زیبا نیاز به قبول
دارد، حسب نیاز به ادب دارد، سرور و شادى نیاز به امنیّت دارد، قرابت و
خویشى نیاز به صداقت دارد، شرف و بزرگى نیاز به تواضع و فروتنى
دارد، و نجده یعنى ذبّ از محارم و صبر در مواطن بر مکاره نیاز به جدّیت
و تلاش دارد.
وَ قالَ بَعضُ العُلَماءِ : یَصبَحُ المُؤمِنُ وَ لَهُ سِتَّةُ أعداءٍ : نَفسُهُ ، وَ دُنیاهُ ، وَ الشَّیطانُ
، وَ الجاهِلُ ، وَ المُنافِقُ ، وَ الکافِرُ. أمّا نَفسُهُ فَتُسارِعُهُ إلَى الشَّهَواتِ(1)، وَ أمَّا الشَّیطانُفَیُرِیدُ مِنهُ الزِّلَّةَ ، وَ أمَّا الدُّنیا فَتُفسِدُهُ ، وَ أمَّا الجاهِلُ فَیَحسُدُهُ ، وَ أمَّا المُنافِقُ فَیُؤذِیهِ ،
وَ أمَّا الکافِرُ فَیُرِیدُ قَتلَهُ(2).
نادان، منافق، کافر.
امّا نفس او در پى شهوتها و لذّتها است، امّا شیطان در پى لغزاندن اوست،
امّا دنیا در پى افساد اوست، امّا نادان در حسودى به اوست، امّا منافق در
پى اذیّت اوست، و امّا کافر در پى کشتن اوست.
وَ قالَتْ حُکَماءُ الهِندِ : سِتَّةُ أشیاءَ لا ثَباتَ لَها : ظِلُّ الغَمامِ ، وَ خِلَّةُ الأشرارِ ، وَ
المالُ الحَرامُ ، وَ عِشقُ النِّساءِ ، وَ السُّلطانُ الجائِرُ ، وَ الثَّناءُ الکاذِبُ(3).
مردمان بد، مال و منال، عشق و محبّت زنان، سلطنت و دولت ستمگر، و
مدح و ستایش دروغین.
وَ مِن أحسَنِ البَیانِ قَولُ بَعضِ العُلَماءِ : إنَّ عِمارَةَ الدُّنیا مَنُوطَةٌ بِسِتَّةِ أحوالٍ :
(1) النَّجْدة: اسم المرّة، الشجاعة، و الاغاثة. و فی روایة سئل الحسن بن علی علیهالسلام عنها فقال:
الذبّ عن المحارم و الصبر فی المواطن على المکاره.
(2) فی غیر «ق»: فتنازعه الشهوات.
(3) البیان و التبیین: 311 عن الأحنف، فیه أربعة.
(4) الحکمة الخالدة: 78، عیون الأخبار 3 : 169، العقد الفرید 2 : 119.
أوَّلُها: التَّوَفُّرُ عَلَى المَناکِحِ ، وَ قُوَّةُ الدَّواعِی إلَیها، الَّتِی لَوِ انقَطَعَتْ لانقَطَعَتْ أسبابُ
التَّناسُلِ مَعَها. وَ ثانِیها : الحُنُوُّ عَلَى الأولادِ ، الَّذِی لَو زالَ مِنَ البَشَرِ لَزالَ سَبَبُ
التَّربِیَةِ، وَ کانَ فِی ذلِکَ الهَلاکُ . وَ ثالِثُها : انبِساطُ الأمَلِ ، الَّذِی بِهِ یَتَعاظَمُ الحِرصُ
عَلَى المَعایِشِ(1) وَ العِمارَةِ وَ العَمَلِ . وَ رابِعُها : عَدَمُ العِلمِ بِمَبلَغِ الأجَلِ الَّذِی یَصِحُّ بِهِانبِساطُ الأمَلِ ، وَ لَو عَلِمَ العَبدُ مَبَلَغَ أجَلِهِ لَضاقَ عَلَیهِ فَسِیحُ أمَلِهِ ، وَ تَقاصَرَتْ
حَرَکاتُهُ فِی عِمارَةِ الدُّنیا بِکَدِّهِ وَ عَمَلِهِ . وَ خامِسُها : اختِلافُ أحوالِ البَشَرِ فِی الغِنى وَ
الفَقرِ ، وَ حاجَةُ بَعضِهِم إلى بَعضٍ ، فَإنَّهُم لَو تَساوَوا فِی حالَةٍ واحِدَةٍ هَلَکُوا فِی الجُملَةِ ،
وَ هذا مِن نِظامِ الحِکمَةِ . وَ سادِسُها : وُجُودُ السُّلطانِ ، الَّذِی لَولا هِیبَتُهُ وَ کَفُّهُ لأیدِی
العُتادِ بِسَطوَتِهِ لأهلَکَ بَعضُ النّاسِ بَعضا ، وَ کانَ ذلِکَ داعِیا إلَى الخَرابِ وَ الفَناءِ(2).از بهترین بیانات گفته یکى از علماست که فرموده: باعث عمارت و
آبادى دنیا شش چیز است: اوّل: میل و رغبت بسیار مردم است به نکاح
زنان بخاطر دواعى قویّهاى که تشویق به آن مىنماید و اگر قطع مىشد آن
دواعى، نسلها نیز قطع مىشد.
دوّم: مهر و محبّت به فرزندان است که اگر نمىبود چیزى باعث بر تربیت
آنها نبود و منجر به هلاکت مىشد.
سوّم: انبساط و گستردگى آمال و آرزوهاست که باعث حرص بر کسب و
کار و عمارت مىشود.
چهارم: نعمت مخفى بودن اجل و مرگ است که باعث درازى آمال و
آرزوهاست، و اگر آدمى مىدانست مدّت اجلش را تنگ مىشد بر او
درازى آرزویش، و کم مىنمود سعى و تلاش در آبادى دنیا را.
پنجم: اختلاف طبقاتى بشر در غنى و فقر و احتیاج بعضى به بعض دیگر
است که اگر همه مردم در یک سطح و مساوى مىبودند هلاک مىشدند و
همین رمز نظام جامعه است، مؤیّد آن فرو پاشى اتّحاد جماهیر شوروى
(1) فی «م» و «ش» زیادة: و المهن.
(2) الکشکول 3 : 378.
است که مدّعى جامعه بى طبقه بودند.
ششم: وجود سلطان است که اگر هیبت و سطوت او نبود تا دست سرکشان
را کوتاه نماید هرج و مرج مىشد و مردم یکدیگر را هلاک مىکردند و دنیا
خراب مىشد.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ ، فَقالَ : اعلَم یا بُنَیَّ ، أنَّ أصعَبَ ما عَلَى الإنسانِ سِتَّةُ
أشیاءَ: أن یَعرِفَ نَفسَهُ ، وَ یَعلَمَ عَیبَهُ ، وَ یَکتُمَ سِرَّهَ ، وَ یُخالِفَ هَواهُ ، وَ یَهجُرَ شَهوَتَهُ ،
وَ یُمسِکَ عَنِ القَولِ فِیما لا یَعنِیهِ(1).
دشوارترین چیزها بر انسان شش چیز است: خود را شناختن، عیب خود را
دانستن، راز خود را پنهان نمودن، مخالفت هواى نفس نمودن، شهوت
خود را کنترل کردن، فضول کلام خود را حفظ کردن.
وَ سِتُّ خِصالٍ لا یُطِیقُها إلاّ مَن کانَتْ نَفسُهُ شَرِیفَةٌ : الثَّباتُ عِندَ حُدُوثِ النِّعَمِ
الکَثِیرَةِ ، وَ الصَّبرُ عِندَ نُزُولِ المُصِیبَةِ العَظِیمَةِ ، وَ جَذبُ النَّفسِ إلَى العَقلِ عِندَ دَواعِی
الشَّهوَةِ ، وَ مُداوَمَةُ کِتمانِ السِّرِّ ، وَ الصَّبرُ عَلَى الجُوعِ ، وَ احتِمالُ الجارِ(2).
نفس شریفه باشد: ثابت ماندن هنگام روى آوردن نعمت بسیار، صبر و
استوارى هنگام وارد شدن مصیبت بزرگ، انجذاب نفس بسوى عقل در
ستیز با شهوت و هواى نفس، مداومت بر کتمان سرّ، صبر کردن بر
گرسنگى، و تحمّل اذیّت و آزار همسایه.
وَ اعلَم أنَّ النُّبْلَ(3) فِی سِتَّةِ أشیاءَ : مُؤاخاةُ الأکفاءِ ، وَ مُداراةُ الأعداءِ ، وَ الحَذَرُمِنَ السَّقطَةِ ، وَ التَّیَقُّظُ مِنَ الوَرطَةِ، وَ تَجَرُّعُ الغُصَّةِ، وَ مُعاجَلَةُ الفُرصَةِ.
(1) فی «م» و «ق»: لا یعینه.
(2) الکشکول 3 : 379.
(3) النُبْل: الفضل و النجابة. الوَرطة: الهلاک و أصلها الوحل یقع فیه الغنم فلا تقدر على
التخلّص، تجرّع الغصَّة: تحمّلها و عدم الجزع و الفزع فیها.
و بدان که فضیلت در شش چیز است: دوستى و برادرى با همردیفان،
مدارا نمودن با دشمنان، حذر کردن از لغزش، نگاه داشتن خود از افتادن
در ورطه، فرو خوردن غم و غصّه، و ضایع نکردن فرصت.
وَ اعلَم أنَّ السَّخِیَّ مَن کانَتْ فِیهِ سِتُّ خِصالٍ: أن یَکُونَ مَسرُورا بِبَذلِهِ، مُتَبَرِّعا
بِعَطائِهِ ، لا یُتبِعَهُ مَنَّا وَ لا أذىً ، وَ لا یَطلُبَ عَلَیهِ عِوَضا مِن دُنیا ، وَ یَرى أنَّهُ بِما یَفعَلُهُ
یُؤَدِّی فَرضا ، وَ یَعتَقِدَ أنَّ الَّذِی یَقبَلُ عَطاءَهُ قَد قَضى لَهُ حَقّا(1).
باشد به بذل و بخشش، عطا نماید به قصد تقرّب، از منّت گذاردن و اذیّت
اجتناب کند، در مقابل عطایش عوضى از دنیا نخواهد، بخشش را
فریضهاى بداند که آن را بجا آورده است، و معتقد باشد آنکه عطایش را
قبول کرده حقّى از او را ادا کرده است پس ممنون او باشد.
فَأمّا حَقُّ النِّعمَةِ عَلَیکَ فَیَشتَمِلُ عَلى سِتِّ خِصالٍ : المَعرِفَةُ بِها ، وَ ذِکرُ ما تُناسى(2)عِندَکَ مِنها ، وَ مَعرِفَةُ مَولاها ، وَ أن تَنسِبَها إلَیهِ ، وَ أن تُحسِنَ لِباسَها ، وَ أن تُقابِلَ
مُسدِیها(3)بِالشُّکرِ عَلَیها .
را، یاد کنى آنچه را فکر مىکنى فراموش شده، بشناسى مولى و صاحب
آن را، به صاحبش نسبت دهى آن را، نیکو نمائى پوشش و هیئت آن را،
در قبال آن از منعم تشکّر کنى.
وَ اُوصِیکَ یا وَلَدِی بِسِتِّ خِصالٍ فِیها تَمامُ العِلمِ ، وَ نِظامُ الأدَبِ : الأوَّلَةُ: أن لا
تُنازِعَ مَن فَوقَکَ ، وَ الثّانِیَةُ : أن لا تَقُولَ ما لا تَعلَمُ ، وَ الثّالِثَةُ : أن لا تَتَعاطى ما لا
تَنالُ ، وَ الرّابِعَةُ : أن لا یُخالِفَ لِسانُکَ ما فِی قَلبِکَ ، وَ الخامِسَةُ : أن لا یُخالِفَ قُولَکَ
(1) العقد الفرید 1 : 199 مثله.
(2) فی «م» : یناسی و فی «أ»: ناشىَ و فی «ش» : یتاسى، و الکلمة ساقطه من «ق». تناسى الشیء
: أرى من نفسه أنّه نسیه .
(3) أسدى إلیه معروفا: أحسن و اتخذه عنده. مولاها: مُنعمها.
فِعلُکَ ، وَ السّادِسَةُ: أن لا تَدَعَ الأمرَ إذا أقبَلَ ، وَ لا تَطلُبَهُ إذا أدبَرَ(1).و سفارش مىکنم تو را اى فرزندم به شش خصلت که کمال علم و نظام
ادب است، با مافوق خود مجادله مکن، آنچه را نمىدانى مگو، آنچه را به
آن نمىرسى اقدام مکن، زبانت با دلت یکى باشد، گفتارت با کردارت
یکى باشد، و هرگاه امرى به تو روى آورد از آن دست برندار، و اگر پشت
کرد به دنبالش مرو.
وَ احذَرْ یا بُنَیَّ العَجَلَةَ ، فَإنَّ العَرَبَ کانَتْ تُسَمِّیها اُمُّ النَّداماتِ ، وَ ذلِکَ أنَّ فِیها
خِلالاً سِتّا : یَقُولُ صاحِبُها قَبلَ أن یَعلَمَ ، وَ یُجِیبُ قَبلَ أن یَفهَمَ ، وَ یَعزِمُ قَبلَ أن یُفَکِّرَ
، وَ یَقطَعُ قَبلَ أن یُقَدِّرَ ، وَ یَحمِدُ قَبلَ أن یُجَرِّبَ ، وَ یَذُمُّ قَبلَ أن یَحمَدَ ، وَ هذِهِ الخِلالُ
لا تَکُونُ فِی أحَدٍ إلاّ صَحِبَ النَّدامَةَ ، وَ عَدِمَ السَّلامَةَ.
و بپرهیز اى فرزند از عجله و شتاب که عرب آن را مادر پشیمانیها
مىنامد، چون در آن شش چیز است: عجول مىگوید پیش از آنکه بداند،
مىگوید پیش از آنکه بفهمد، تصمیم مىگیرد پیش از آنکه فکر کند،
مىبرّد پیش از آنکه اندازه بگیرد، و ستایش مىکند پیش از آنکه تجربه
نماید، مذمّت مىکند قبل از آنکه ستایش کند، و این خصلتها نمىباشد در
کسى مگر آنکه پشیمان و ناسالم خواهد بود.
وَ اعلَم أنَّ سِتَّةَ أشیاءَ تَنقُصُ الحُزنَ : استِماعُ کَلامِ العُلَماءِ ، وَ مُحادَثَةُ الأصدِقاءِ ، وَ
المَشیُ فِی الخَضِرِ ، وَ الجُلُوسُ عَلَى الماءِ الجارِی ، وَ مَرِّ الأیّامِ ، وَ التَّأَسِّی بِذَوِی
المَصائِبِ(2).
سخن گفتن با دوستان، راه رفتن در سبزهزار، نشستن در کنار آب جارى،
گذشت ایّام، و اقتدا به صاحبان مصیبت.
(1) العقد الفرید 1 : 87، قاله شبیب بن شیبة لفتى من دوس، مجموعة الورّام 2 : 27.
(2) مجموع الغرائب : 438.
وَ سِتَّةُ أشیاءَ مَن ماتَ مِنها فَهُوَ قاتِلُ نَفسِهِ: مَن أکَلَ طَعاما قَد أکَلَهُ مِرارا فَلَم
یُوافِقهُ، وَ مَن أکَلَ طَعاما فَوقَ ما تُطِیقُهُ مِعدَتُهُ ، وَ مَن أکَلَ قَبلَ أن یَستَبرِئَ ما أکَلَ ،
وَ مَن رَأى بَعضَ أخلاطِ جَسَدِهِ(1) قَد هَجَمَ بِهَیَجانٍ ، وَ وَجَدَ لِذلِکَ دَلائِلَ فَلَمیَستَدرِکها بِالأدوِیَةِ المُسَکِّنَةِ ، وَ مَن أطالَ حَبسَ الحاجَةِ إذا هاجَتْ بِهِ ، وَ مَن أقامَ
بِالمَکانِ الوَحشِ وَحدَهُ .
خودکشى نموده است هرکس بمیرد از شش چیز: هر کس بخورد غذائى را
که با تجربه فهمیده با مزاجش ناسازگار است، هر کس بخورد بیشتر از
طاقت معدهاش، هر کس بخورد قبل از آنکه غذاى پیشین هضم شده
باشد، هر کس مشاهده نماید که بعضى از اخلاط هیجان نموده با علم به
علّت مبادرت به مداوا نکند، و هر کس حس کند فشار معده را ولى به
قضاى حاجت نرود، و هر کس در جاهاى وحشتناک تنها توقف نماید.
وَ اعلَم أنَّ مَن رَضِیَ بِسِتَّةِ أشیاءَ صَفَتْ لَهُ دُنیاهُ ، وَ صَحَّ لَهُ دِینُهُ : مَن رَضِیَ
بِبَلَدِهِ ، وَ مَنزِلِهِ ، وَ زَوجَتِهِ ، وَ مَعِیشَتِهِ ، وَ ما یَقسِمُهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ مِن رِزقِهِ ، وَ ما
یَقضِیهِ اللّهُ تَعالى عَلَیهِ وَ إن ألَّمَهُ وَ خالَفَ أمَلَهُ .
و بدان که هر کس راضى شود به شش چیز دینش صحیح و دنیایش با صفا
مىشود: راضى شود به شهر خود، و به منزل خود، و به زن خود، و به
معیشت خود، و به رزقى که خداوند قسمت او نموده، و به آنچه خدا تقدیر
و حکم نموده بر او اگر چه ناگوار و مخالف آرزویش باشد.
(1) أخلاط الجسد فی عرف الأقدمین: الدم و البلغم و السوداء و الصفراء.
باب
ذکر ما جاء فی سبعة
وَ قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : سَبعَةٌ یُظِلُّهُمُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ یَومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّهُ :
إمامٌ عادِلٌ ، وَ شابٌّ نَشَأَ فِی عِبادَةِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَ رَجُلٌ کانَ قَلبُهُ مُتَعَلِّقا بِالمَسجِدِ إذا
خَرَجَ مِنهُ حَتّى یَعُودَ إلَیهِ ، وَ رَجُلانِ تَحابّا فِی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ اجتَمَعا عَلى ذلِکَ وَ تَفَرَّقا عَلَیهِ
، وَ رَجُلٌ ذَکَرَ اللّهَ تَعالى خالِیا فَفاضَتْ عَیناهُ(1) وَ رَجُلٌ دَعَتْهُ امرَأَةٌ ذاتُ حَسَبٌ وَ جَمالٍ ،فَقالَ : إنِّی أخافُ اللّهَ رَبَّ العالَمِینَ ، وَ رَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ أخفاها لا تَعلَمُ شِمالُهُ مِن
یَمِینِهِ(2).
رحمت خود قرار مىدهد در روزى که سایهاى جز سایه او نیست:
امام عادل، جوانى که پرورش یافته باشد در عبادت خدا، کسى که دلش
تنگ شود براى مسجد از وقتى که بیرون مىرود از آن تا وقتى که
(1) فاضت عینه: سالت دمعها بکثرة.
(2) الخصال: أبواب السبعة ح 7 و 8 ، عوالی اللآلی 1 : 89.
برمىگردد، هر دو نفرى که براى خدا با هم رفیق شوند و جمع شدن و
تفرّقشان هم براى خدا باشد، کسى که در خلوت یاد خدا کند و چشمش پر
آب شود، مردى که زن زیبائى او را به خود دعوت کند و او بگوید من از
پروردگار عالم مىترسم، و کسى که صدقه را چنان مخفى دهد که دست
چپش از راستش با خبر نشود.
وَ عَنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍ علیهماالسلام قالَ ، قالَ رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : أوصانِی رَبِّی بِسَبعِ
خِصالٍ: أوصانِی بِالإخلاصِ فِی السِّرِّ وَ العَلانِیَةِ ، وَ أن أعفُوَ عَمَّن ظَلَمَنِی ، وَ اُعطِیَ
مَن حَرَمَنِی ، وَ أصِلَ مَن قَطَعَنِی ، وَ أن یَکُونَ صَمْتِی تَفَکُّرا ، وَ کَلامِی ذِکرا(1)، وَ نَظَرِیاعتِبارا(2).
پروردگارم مرا به هفت خصلت سفارش کرد: به اخلاص در عمل ظاهرا
و باطنا، و آنکه عفو نمایم از کسى که به من ظلم نماید، و عطا کنم به کسى
که مرا محروم نموده، و پیوند نمایم با کسى که از من بریده، و آنکه سکوتم
همراه با تفکّر باشد، و سخنم ذکر باشد، و نظرم همراه با عبرت باشد.
وَ قالَ سَلمانُ الفارِسِیّ رحمهالله : سَمِعتُ رَسُولَ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم یَقُولُ : مَن وَلِیَ سَبعَةً مِنَ
المُسلِمِینَ بَعدِی فَلَم یَعدِل فِیهِم ، وَ لَم یَستَنَّ بِسُنَّتِی لَقِیَ اللّهَ تَعالى وَ هُوَ عَلَیهِ غَضبانٌ(3).
شود بعد از من بر هفت نفر از مسلمانان و به عدالت در بین ایشان رفتار
نکند، و به سنّت من عمل ننماید ملاقات کند خدا را در حالى که خدا بر او
غضبناک باشد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : إنِّى لَعَنتُ سَبعَةً لَعَنَهُمُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ ، وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجابُ الدَّعوَةِ:
(1) فی «ش» : و نطقی ذکرا، و فی «م» و «ق» ساقط.
(2) کنزالفوائد للمؤلِّف 2 : 11، تحف العقول: 36 عن رسول اللّه (ص)، البیان و التبیین 224
عن الحسن (ع) عنه (ص).
(3) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2 : 110.
الزّائِدُ فِی کِتابِ اللّهِ تَعالى ، وَ المُکَذِّبُ بِقَدرِهِ ، وَ الُمخالِفُ لِسُنَّتِی وَ المُستَحِلُّ لِما حَرَّمَ اللّهُ ،
وَ الُمحَرِّمُ لِما أحَلَّ اللّهُ ، وَ المُتَسَلِّطُ بِالجَبرِیَّةِ ، وَ المُستَأثِرُ(1) عَلَى المُسلِمِینَ بِفَیئِهِم(2).و نیز فرمود: من لعن و نفرین کردم هفت نفر را که خدا و هر پیامبر
مستجاب الدّعوهاى لعنت نموده ایشان را: زیاد کننده در کتاب خدا،
تکذیب کننده تقدیر الهى، مخالفت کننده با سنّت من، حلال کننده
محرّمات خدا، حرام کننده حلالهاى خدا، متسلّط با قهر و جبر، اختصاص
دادن غنائم عمومى را به خود.
وَ قالَ البراءُ بنُ عازِب(3) : أمَرَنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم بِسَبعٍ ، وَ نَهانا عَن سَبعٍ :أمَرَنا بِعِیادَةِ المَرِیضِ ، وَ بِاتِّباعِ الجَنائِزِ ، وَ إفشاءِ السَّلامِ ، وَ إجابَةِ الدّاعِی ، وَ تَشمِیتِ
العاطِسِ(4)، وَ نُصرَةِ المَظلُومِ ، وَ إبرارِ القَسَم(5).
(1) استأثر بالشیء على الغیر: استبدّ به و خصَّ به نفسَهُ. الفَیء: الغنیمة، الخراج.
(2) الخصال: أبواب السبعة ح 24 و 25 أیضا أبواب الستة ح 41، المحاسن : 11، مجموعة ورّام
2: 110، کنز العمّال 16 : 90.
(3) هو أبو عامر الأنصاری الخزرجی الصحابی بن الصحابی و من أصفیاء أصحاب
أمیرالمؤمنین علیهالسلام ، غزا مع النَّبی صلىاللهعلیهوآلهوسلم خمس عشر غزوة و هو الّذی افتتح الرّی، و شهد مع
علی علیهالسلام الجمل و صفّین و النّهروان، نزل الکوفة و مات بها سنة 72.
(4) شمَتَ العاطسَ: دعا له بمثل قوله: یرحمک اللّه.
(5) أبرَّ القَسَم صاحبُه: أمضاه على الصدق و لم یحنثه. و أبرَّ قسمه: صدّقه، فیحتمل أن یکون هنا
بمعنى قبول القسم من المسلم و تصدیقه فیما حلف له، و قال الصدوق، قال الخلیل بن أحمد:
لعلّه إبرار المُقسِم.
(6) المِیثَرة: شیءٌ کالمِرفَقه و الِمخدَّة یُجعل على السرج، و عن أبیعبیدة: جاء فیها النهی لأنّها
کانت من مراکب العجم من دیباج أو حریر. القسیّ: ثیاب من کتان مخلوطة بحریر، المُضلَّع
من الثیاب: المخطَّط. الإستَبْرَق: ثیابٌ من حریر و ذهب، فارسیة.
براء بن عازب گفته: رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم ما را به هفت چیز امر نمود و از
هفت چیز نهى فرمود، امر فرمود به: عیادت بیماران، تشییع جنازهها،
افشاى سلام، اجابت دعوت کنندگان، دعا براى عطسه کننده به اینکه
بگویى: یَرحَمُکَ اللّهُ و او جواب دهد: یَغفِرُ اللّهُ لَکُم و یَرحَمُکُم، یارى
کردن مظلومان، و قبول کردن قسم .
و نهى فرمود از: استعمال ظروف نقره، بدست کردن انگشتر طلا، و نشستن
بر زینى که روى آن پارچه حریر انداختهاند، پوشیدن لباس حریر،
پوشیدن لباس دیبا، پوشیدن لباسى که مخلوطى از حریر دارد و یا مظلّع که
لباس راه راه است، و از پوشیدن لباسهاى زربافت.
وَ قالَ ابنُ عَبّاسٍ رحمهالله قالَ رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : سَبعَةُ أشیاءَ یُکتَبُ لِلعَبدِ ثَوابُها
بَعدَ وَفاتِهِ : رَجُلٌ غَرَسَ نَخلاً ، أو حَفَرَ بِئرا ، أو أجرى نَهرا ، أو بَنى مَسجِدا ، أو کَتَب
مُصحَفا ، أو وَرَّثَ عِلما ، أو خَلَّفَ وَلَدا صالِحا یَستَغفِرُ لَهُ بَعدَ وَفاتِهِ(1).
ثواب آن نوشته مىشود براى بنده حتّى پس از مرگش: کاشتن درخت،
حفر نمودن چاه آب، جارى ساختن نهر آب، بنا نمودن مسجد، نوشتن و
چاپ کردن قرآن، باقى گذاشتن کتاب علمى، فرزند صالحى که استغفار
کند بعد از مرگ او برایش.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : سَبعَةُ أشیاءَ آفَةُ سَبعَةِ أشیاءَ : آفَةُ السَّماحَةِ المَنُّ ، وَ آفَةُ الجَمالِ
الخُیَلاءُ، وَ آفَةُ الحَدِیثِ الکِذبُ ، وَ آفَةُ العِلمِ النِّسیانُ ، وَ آفَةُ العِبادَةِ الفَترَةُ ، وَ آفَةُ
الظَّرفِ الصَّلفُ(2)، وَ آفَةُ الحَسَبِ الفَخرُ(3).
(1) فی «م» و «ش» و «ع» : الوشی، و هو بمعناه.
(2) الخصال: أبواب السبعة : ح 2: قرب الإسناد: 34، الأربعین للشهید: 34، السنن الکبرى
للبیهقی 1 : 27.
(3) الکافی 7 : 57، الفقیه 1 : 185، أیضا 4 : 246، الخصال: باب الستة ح 9، مجموعة ورّام 2 :
110، مجموع الغرائب: 438، الجامع الصغیر 2 : ح 4643.
و نیز فرمود: هفت چیز آفت هفت چیز است: آفت جود و سخاوت منّت
نهادن است، آفت زیبائى و جمال تکبّر و تبختر است، آفت سخن دروغ
است، آفت علم فراموشى است، آفت عبادت سستى و وارفتگى است،
آفت ظرافت و نکتههاى خوب گفتن لاف زدن است، و آفت حسب فخر
نمودن است.
وَ رُوِیَ عَنِ الإمامِ الصّادِقِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : کَمالُ الأدَبِ وَ المُرُوَّةِ فِی سَبعِ خِصالٍ:
العَقلُ، وَ الحِلمُ ، وَ الصَّبرُ ، وَ الرِّفقُ ، وَ الصَّمتُ ، وَ حُسنُ الخُلقِ ، وَ المُداراةُ(1).
چیز است: عقل، حلم، صبر، رفق و نرمى، سکوت، خوش اخلاقى، و مدارا
نمودن.
وَ قالَ الصّادِقُ علیهالسلام : الکَبائِرُ سَبعَةٌ ، فِینا نَزَلَتْ وَ مِنَّا استُحِلَّتْ : فَأوَّلُها : الشِّرکُ
بِاللّهِ العَظِیمِ ، وَ ثانِیها : قَتلُ النَّفسِ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ ، وَ ثالِثُها : أکلُ مالِ الیَتِیمِ ، وَ رابِعُها :
عُقُوقُ الوالِدَینِ ، وَ خامِسُها : قَذفُ الُمحصَنَةِ ، وَ سادِسُها : الفِرارُ مِنَ الزَّحفِ ، وَ
سابِعُها : إنکارُ حَقِّنا أهلِ البَیتِ(2).
لکن نابکاران آنها را در مورد ما حلال شمردند: اوّل شرک به خداى
بزرگ، دوم کشتن نفس محترمه که خدا حرام کرده خون او را، سوّم
خوردن مال یتیم، چهارم عقوق والدین، پنجم متّهم کردن زن عفیفه، ششم
گریختن از جنگ واجب، هفتم انکار حقّ ما اهل بیت. عدد کبائر در باب
(1) الظَّرف: البراعة و ذکاء القلب، الکیاسة. الظرف فی اللسان: البلاغة، و فی الوجه: الحسن،
وفی القلب: الذکاء. فی الحدیث: جمال الرجل ظرفه. الصَّلف: الغلوّ فی الظرف و الزیادة على
المقدار مع تکبّر.
(2) الخصال: أبواب التسعة : ح 7، کنز العمّال 16 : 112، 117، 267.
(3) مجموع الغرائب: 439.
(4) الخصال: أبواب السبعة ح 56.
نهم نیز بیاید.
وَ قالَ الإمامُ الرِّضا علیهالسلام : سَبعَةُ أشیاءَ بِغَیرِ سَبعَةِ أشیاءَ مِنَ الاستِهزاءِ : مَنِ
استَغفَرَ اللّهَ بِلِسانِهِ وَ لَم یَندَم قَلبُهُ استَهزَأَ بِنَفسِهِ(1)، وَ مَن سَأَلَ اللّهَ التَّوفِیقَ وَ لَم یَجتَهِدفَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ، وَ مَنِ استَحرَمَ(2) وَ لَم یَحذَر فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ ، وَ مَن سَأَلَ اللّهَ الجَنَّةَوَ لَم یَصبِر عَلَى الشَّدائِدِ فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ ، وَ مَن تَعَوَّذَ بِاللّهِ مِنَ النّارِ وَ لَم یَترُک
شَهَواتِ الدُّنیا فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ، وَ مَن ذَکَرَ المَوتَ وَ لَم یَستَعِدَّ لَهُ فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ ،
وَ مَن ذَکَرَ اللّهَ وَ لَم یَشتَق إلى لِقائِهِ فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ(3).
نمودن خود است: هر که به زبان استغفار نماید و در دل پشیمان نباشد
خود را مسخره کرده است، و هر که از خدا توفیق طلب کند ولى سعى و
تلاش ننماید خود را مسخره کرده است، و هر که در پى احتیاط و اجتناب
از حرام باشد امّا حذر نکند خود را مسخره کرده است، و هر که از خدا
بهشت را طلب نماید امّا بر سختى تکالیف و مصیبات صبر نکند خود را
مسخره کرده است، و هر که از جهنّم به خدا پناه برد امّا ترک لذّت و
شهوتهاى دنیا نکند خود را مسخره کرده است، و هر که به یاد مرگ باشد
امّا خود را مهیّا نسازد خود را مسخره کرده است، و هر که به یاد خدا باشد
امّا مشتاق ملاقات او نباشد خود را مسخره است.
وَ رُوِیَ عَنِ العالِمِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : سَبعٌ مَن کُنَّ فِیهِ فَقَدِ استَکمَلَ حَقِیقَةَ الإیمانِ ، وَ
فُتِحَتْ لَهُ أبوابُ الجَنانِ : مَن أسبَغَ وُضُوءَهُ ، وَ أحسَنَ صَلاتَهُ ، وَ أدّى زَکاةَ مالِهِ ، وَ
کَفَّ غَضَبَهُ ، وَ سَجَنَ لِسانَهُ ، وَ تَفَقَّهَ لِدِینِهِ(4)، وَ أدَّى النَّصِیحَةَ لأهلِ بَیتِ نَبِیِّهِ
(1) هذه الفقرة سقطت من غیر «أ».
(2) اِستَحْرَمَ الشیء: عدَّه حَراما.
(3) کنز الفوائد 1 : 330، مجموعة ورّام بن أبی فراس 2 : 110.
(4) کذا فی «أ» و مجموعة ورّام ، فی «م» و «ش»: و استغفر اللّه تعالى ، و فی «ع» و الخصال: و
استغفر لذنبه.
صلىاللهعلیهوآلهوسلم (1).و از امام موسى بن جعفر علیهماالسلام روایت شده که فرمود: هر که داراى هفت
چیز باشد حقیقتا ایمانش کامل شده و درهاى بهشت بر او باز است: کسى
که وضو را کامل بگیرد، نماز را نیکو بجاى آورد، زکات مال خود را
بدهد، خشم خود را باز دارد، زبان خود را در بند کند، تفقّه در دین نماید،
یا در بعضى نقلها: براى گناهان خود استغفار نماید، و حقّ اخلاص نسبت
به اهل بیت پیامبرش را اداء نماید.
وَ عَنهُ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : سَبعَةُ أشیاءَ تَدُلُّ عَلى عُقُولِ أصحابِها : المالُ یَکشِفُ عَن
مِقدارِ عَقلِ صاحِبِهِ ، وَ الحاجَةُ تَدُلُّ عَلى عَقلِ صاحِبِها ، وَ المُصِیبَةُ تَدُلُّ عَلى عَقلِ مَن
نَزَلَتْ بِهِ ، وَ الغَضَبُ یَدُلُّ عَلى عَقلِ الغَضبانِ ، وَ الکِتابُ یَدُلُّ عَلى کاتِبِهِ ، وَ الرَّسُولُ
یَدُلُّ عَلى قَدرِ عَقلِ مُرسِلِهِ ، وَ الهَدِیَّةُ تَدُلُّ عَلى عَقلِ مُهدِیها(2).
مال است که نماینده خردِ صاحب آن است، دوم حاجت است که دلالت
مىکند بر عقل صاحب آن، سوّم مصیبت است که دلالت دارد بر قدر عقل
مصیبتزده، چهارم غضب است که دلالت دارد بر مقدار عقل غضبناک،
پنجم نامه و کتاب است که دلالت مىکند بر عقل نویسندهاش، ششم پیام
آورنده است که دلالت مىکند بر عقل فرستندهاش، هفتم هدیه است که
دلالت مىکند بر مقدار عقل هدیه کننده.
وَ قِیلَ : سَبعَةُ أشیاءَ لا قِوامَ لَها إلاّ بِسَبعَةِ أشیاءَ : المَرأَةُ بِزَوجِها ، وَ الوَلَدُ بِوالِدِهِ
، وَ المُتَأَدِّبُ بِمُؤَدِّبِهِ ، وَ الرَّعِیَّةُ بِالمَلِکِ ، وَ المُلْکُ بِالعَقلِ ، وَ العَقلُ بِالتَّثَبُّتِ(3)، وَ طاعَةُ اللّهِبِمُخالَفَةِ الهَوى .
(1) الفقیه 4 : 359، الخصال: باب السبعة ح 13، أمالی الصدوق: 273، المواعظ: 19،
الاختصاص: 233، المحاسن: 11 و 290، مجموعة ورّام 2 : 111.
(2) العقد الفرید 2 : 114 بعضه، مجموعة ورّام 2 : 111.
(3) التثبُّت: التأنّی و المشاورة فی الأمر و الرأی.
و گفته شده: هفت چیز قوام و پایداریش به هفت چیز است: زن به شوهر،
فرزند به پدر، شاگرد به استاد، رعیّت به سلطان، سلطنت به عقل، عقل به
تأمّل و مشورت، طاعت خدا به مخالفت نمودن هوى و هوس.
وَ یَنبَغِی أن یَکُونَ لِلمَلِکِ سَبعَةُ أشیاءَ : وَزِیرٌ یَثِقُ بِهِ وَ یُفضِی إلَیهِ بِسِرِّهِ ، وَ
حِصْنٌ یَلجَأُ إلَیهِ عِندَ الحاجَةِ ، وَ فَرَسٌ إذا فَزِعَ إلَیهِ نَجّاهُ ، وَ سَیفٌ إذا بارَزَ بِهِ الأقرانَ لَم
یَخَف أن یَخُونَهُ(1)، وَ ذَخِیرَةٌ خَفِیفَةُ الَمحمِل إذا نابَتهُ نائِبَةٌ وَجَدَها ، وَ حَظِیَّةٌ(2) جَمِیلَةُ الوَجهِوَ الخُلقِ إذا دَخَلَ إلَیها أذهَبَتْ هَمَّهُ ، وَ طَبّاخٌ إذا لَم یَشتَهِ الطَّعامَ صَنَعَ لَهُ ما یَشتَهِیهِ(3).
باشد و محرم اسرارش باشد، دژ محکمى که هنگام نیاز به آنجا پناه برد،
اسب تیز روى که هنگام نیاز نجاتش دهد، شمشیر برّندهاى که هنگام نیاز
به او خیانت نکند، گنجینه جمع و جورى که هنگام نیاز چاره دردش باشد،
فرشته زیبائى که هرگاه با حال اندوه بر او وارد شود شاد گردد، طبّاخ
ماهرى که هرگاه میل به غذا نداشت غذاى باب میلش طبخ نماید.
وَ تَبَعَ رَجُلٌ حَکِیما سَبعَ مِائَةِ فَرسَخٍ فِی سَبعِ کَلِماتٍ : فَقالَ لَهُ : إنِّی أتَیتُکَ لِتُعَلِّمَنِی
مِن بَعضِ ما عَلَّمَکَ اللّهُ تَعالى ، قالَ لَهُ : هاتِ ، فَقالَ لَهُ : أخبِرنِی عَنِ السَّماءِ وَ ما أثقَلُ
مِنها ، وَ عَنِ الأرضِ و ما أوسَعُ مِنها ، وَ عَنِ البَحرِ وَ ما أغنى مِنهُ ، وَ عَنِ الحَجَرِ وَ ما
أقسى مِنهُ ، وَ عَنِ النّارِ وَ ما أحَرُّ مِنها، وَ عَنِ الثَّلجِ وَ ما أبَرَدُ مِنهُ ، وَ عَنِ الیَتِیمِ وَ ما
أضعَفُ مِنهُ.
فَقالَ : البُهتانُ عَلَى البَرِیءِ أثقَلُ مِنَ السَّماواتِ السَّبعِ ، وَ الحَقُّ أوسَعُ مِنَ الأرضِ
، وَ قَلبُ القانِعِ أغنى مِنَ البَحرِ ، وَ قَلبُ الکافِرِ أقسى مِنَ الحَجَرِ ، وَ صَدرُ الحَرِیصِ
أحَرُّ مِنَ النّارِ ، وَ قَلبُ الواثِقِ بِاللّهِ تَعالى أبرَدُ مِنَ الثَّلجِ ، وَ الَّنمّامُ أضعَفُ مِنَ الیَتِیم(4).
(1) فی «م» و «ش»: الأعداء لم یخیبه.
(2) الحظیَّة: السریَّة المکرّمة عند أمیر أو ملک. و فی «م» : حضینة و فی «ق»: خطیبة، تصحیف.
(3) عیون الأخبار 1 : 110 عن اُمّ جبغویه ملک طخارستان لنصر بن سیّار اللیثی.
در روایت است که مردى جهت آموختن هفت چیز از حکیمى هفتصد
فرسخ راه پیمود و به او گفت: من نزد تو آمدهام تا بیاموزى مرا از آنچه
خدا علمش را به تو داده، حکیم گفت: بپرس، پس آن مرد گفت: خبر بده
مرا از آنچه از آسمانها سنگینتر است؟ و از زمین وسیعتر است؟ و از دریا
غنىتر است؟ و از سنگ سختتر است؟ و از آتش داغتر است؟ و از یخ
سردتر است؟ و از یتیم ضعیفتر ؟
حکیم در پاسخ گفت: بهتان بر بىگناه از آسمان سنگینتر است. حقّ از
زمین وسیعتر است. دل آدم قانع از دریا غنىتر است. دل کافر از سنگ
سختتر است. سینه آدم حریص از آتش داغتر است، دل کسى که اعتماد
به خدا دارد از یخ خنکتر است. و سخنچین از یتیم ضعیفتر و بیچارهتر
است.
مترجم گوید: بدبختى و بیچارگى سخنچین را شیخ سعدى خوش سروده
است آنجا که گفته:
| میان دو کس جنگ چون آتش است | سخن چین بدبخت هیزم کش است |
| کنند این و آن خوش دگرباره دل | وى اندر میان کور بخت و خجل |
| میان دو تن آتش افروختن | نه عقل است خود را در او سوختن |
وصّى حَکِیمٌ وَلَدَهُ ، فَقالَ : اعلَم یا بُنَیَّ أنَّهُ لا خَیرَ فِی سَبعٍ إلاّ بِسَبعٍ : لا خَیرَ فِی
قَولٍ إلاّ بِفِعلٍ ، وَ لا فِی مَنظَرٍ إلاّ بِمَخْبَرٍ ، وَ لا فِی مِلکٍ إلاّ بِجُودٍ ، وَ لا فِی صِداقَةٍ إلاّ
بِوَفاءٍ، وَ لا فِی فِقهٍ إلاّ بِوَرَعٍ ، وَ لا فِی صَدَقَةٍ إلاّ بِنِیَّةٍ(1)، وَ لا فِی حَیاةٍ إلاّ بِصِحَّةٍ وَ أمنٍ(2).
نیست در هفت چیز مگر مقرون شود به هفت چیز: خیرى در گفتار نیست
(1) الخصال: باب السبعة ح 21، أمالی الصدوق : 203، معانی الأخبار 1 : 177، الاختصاص:
247.
(2) فی «م» و «ش»: و لا فی فعل إلاَّ بنیّة.
(3) الفقیه 4 : 369، و المواعظ: 40 عن رسول اللّه (ص)، و الاختصاص: 258 عن علی (ع)
بزیادة: و لا فی الوطن إلاَّ مع الأمن و السرور.
مگر با کردار، و نه در دیدن مگر به آزمودن، و نه در مال مگر با جود و
بخشش، و نه در رفاقت مگر با وفا، و نه در فقه مگر با ورع، و نه در عمل
مگر با نیّت، و نه در زندگى مگر با صحّت و سلامتى و امنیّت.
وَ اعلَم أنَّ سَبعَةَ أشیاءَ تُؤَدِّی إلى فَسادِ العَقلِ : الکِفایَةُ التّامَّةِ ، وَ التَّعظِیمُ
المُسرِفُ(1)، وَ إهمالُ الفِکرِ ، وَ الأنَفَةُ مِنَ التَّعلِیمِ ، وَ شُربُ الخَمرِ ، وَ مُلازَمَةُ النِّساءِ ، وَمُخالَطَةُ الجُهّالِ.
و بدان که هفت چیز منجر به فساد عقل خواهد شد: کفایت نمودن امور و
کارگزارى کردن تامّ و کامل بتنهایى، بزرگ شمارى و تعظیم بیش از حدّ،
بیکار و مهمل گذاشتن فکر، ننگ داشتن از آموختن، شرب خمر، ملازمت
با زنان، و اختلاط با نادانان.
وَ سَبعَةُ أشیاءَ یا وَلَدِی لا یَحسُنُ أن تُهمِلَهُنَّ(2): زَوجَتُکَ ما وافَقَتکَ ، وَ مَعِیشَتُکَما کَفَتکَ ، وَ دارُکَ ما وَسَعَتکَ ، وَ ثِیابُکَ ما سَتَرتکَ ، وَ دابَّتُکَ ما حَمَلَتکَ ، وَ صاحِبُکَ
ما أنصَفَکَ، وَ جَلِیسُکَ ما فَهِمَ عَنکَ(3).
همسرت مادامى که موافقت نماید تو را، کسب و منبع درآمدت مادامى
که کفایت کند تو را، منزلت مادامى که وسعت و گنجایش داشته باشد تو
را، جامهات مادامى که بپوشاند تو را، مرکبت مادامى که حمل نماید تو را،
رفیق و همراهت مادامى که انصاف دهد تو را، و همنشینت مادامى که
درک کند تو را.
وَ اعلَم أنَّ لِوَلَدِکَ عَلَیکَ سَبعَةَ حُقُوقٍ : تَتَخَیَّرُ اُمَّهُ ، وَ اسمَهُ ، وَ ظِئرَهُ(4)، وَ تُعَلِّمُهُکِتابَ اللّهِ تَعالى ، وَ الخَطَّ ، وَ الحِسابَ ، وَ السّباحَةَ .
(1) فی «م» و «ش»: التعظیم و الشرف، تصحیف.
(2) فی «أ» و «ق»: تملّهنَّ.
(3) مجموع الغرائب: 439.
(4) الظِئر: المرضعة لولد غیرها.
و بدان که براى فرزندت بر تو هفت حقّ است: مادرش را از زنان عفیفه و
نجیبه انتخاب کنى، نام نیکو بر او بگذارى، دایه خوب برایش بگیرى،
قرآن را به او بیاموزى، و تعلیمش دهى خط نوشتن را، و حساب کردن را،
و شنا کردن را.
وَ لَیسَ یَکُونُ صَدِیقُکَ صَدِیقا حَتّى یَحفَظَکَ فِی سَبعَةِ أشیاءَ : فِی أهلِکَ وَ وَلَدِکَ ،
وَ قِلَّتِکَ ، وَ عِلَّتِکَ ، وَ نِکبَتِکَ(1)، وَ غَیبَتِکَ ، وَ بَعدَ وَفاتِکَ .
حفظت کند در هفت چیز: در اهل و خانوادهات، در فرزندانت، در
تنگدستى و نداریت، در مریضى و بیماریت، در مصیبت و خواریت، در
غیبت و دوریت، و در مرگ و بعد از وفاتت.
(1) النَکبة: المصیبة.
باب
ذکر ما جاء فی ثمانیة
رُوِیَ عَن سَیِّدِنا رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم أنَّهُ قالَ : ثَمانُ خِصالٍ مَن عَمِلَ بِها مِن اُمَّتِی
حَشَرَهُ اللّهُ تَعالى فِی جُملَةِ النَّبِیِّینَ ، وَ الصِّدِّیقِینَ ، وَ الشُّهَداءِ ، وَ الصّالِحِینَ، فَقِیلَ : وَ ما
هِیَ یا رَسُولَ اللّهِ ؟ فَقالَ : مَن زَوَّدَ حاجّا ، وَ أغاثَ مَلهُوفا ، وَ أعتَقَ مَملُوکا ، وَ رَبّى
یَتِیما ، وَ هَدى ضالاًّ ، وَ أطعَمَ جائِعا ، وَ أروى عَطشانا، وَ صامَ فِی یَومِ حرٍّ شَدِیدٍ(1).
هر که از امّت من به آنها عمل کند حقتعالى او را با پیغمبران و صدّیقان و
شهیدان و صلحاء محشور گرداند، عرض کردند: اى رسول خدا آنها کدام
است؟ فرمود: کسى که زاد و توشه دهد حج گزارى را، کسى که اعانت
نماید درماندهاى را، کسى که آزاد کند بندهاى را، کسى که پرورش دهد
یتیمى را، کسى که راهنمائى و هدایت کند گمراهى را، کسى که سیر کند
(1) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2 : 111.
گرسنهاى را، کسى که سیراب کند تشنهاى را، و کسى که در روزهاى
طولانى و بسیار گرم روزه بگیرد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ألا اُخبِرکُم بِأشبَهِکُم بِی خَلقا ؟ قالُوا : بَلى یا رَسُولَ اللّهِ، قالَ :
مَن کُنَّ فِیهِ ثَمانُ خِصالٍ : مَن کانَ أحسَنَکُم خُلقا ، وَ أعظَمَکُم حِلما ، وَ أبَرَّکُم بِقَرابَتِهِ ،
وَ أشَدَّکُم حُبّا لإخوانِهِ فِی دِینِهِ ، وَ أصبَرَکُم عَلَى الحَقِّ ، وَ أکظَمَکُم لِلغَیظِ ، وَ أحسَنَکُم
عَفوا ، وَ أشَدَّکُم مِن نَفسِهِ إنصافا(1).
خُلق؟ گفتند: بلى یا رسول اللّه، فرمود: آن کسى که داراى هشت خصلت
باشد: اخلاقش نیکوتر، حلمش بیشتر، به خویشانش نیکى کنندهتر، با
برادران دینیش مهربانتر، بر حقّ صبورتر، کظم غیظش بیشتر، عفو
کنندهتر، و با انصافتر باشد.
وَ لَعَنَ رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم مِنَ النِّساءِ ثَمانِیَةً : النّامِصَةُ ، وَ المُنتَمِصَةُ ، وَ الواشِرَةُ،
وَ المُستَوشِرَةُ، وَ الواصِلَةُ، وَ المُستَوصِلَةُ، وَ الواشِمَةُ ، وَ المُستَوشِمَةُ.
[قالَ الرّاوِی]: فَأمَّا النّامِصَةُ : فَهِیَ الَّتِی تَنتِفُ الشَّعرَ مِنَ الوَجهِ ، وَ المِنماصُ :
المِنقاشُ . وَ المُنتَمِصَةُ : الَّتِی یُفعَلُ ذلِکَ بِها.
وَ الواشِرَةُ : الَّتِی تُحَدِّدُ أسنانَ المَرأَةِ حَتّى تَکُونَ لَها أشَرٌ ، وَ هُوَ رِقَّةٌ فِی أطرافِ
الأسنانِ تَفعَلُهُ المَرأَةُ الکَبِیرَةُ لِتُری أنَّها شابَّةٌ . وَ المُستَوشِرَةُ : الَّتِی یُفعَلُ بِها ذلِکَ.
وَ الواصِلَةُ : الَّتِی تَصِلُ الشَّعرَ بِشَعرِ آخَرَ ، وَ المُستَوصِلَةُ : الَّتِی یُفعَلُ ذلِکَ بِها.
وَ الواشِمَةُ : الَّتِی تَغرِزُ الخَدَّ ، وَ ظَهْرَ الکَفِّ ، وَ المِعصَمَ بِإبرَةٍ حَتّى تُؤَثِّرَ فِیهِ، ثُمَّ
تَحشُوهُ بِالکُحلِ لِلتَّزَیُّنِ بِذلِکَ . وَ المُستَوشِمَةُ : الَّتِی یُفعَلُ ذلِکَ بِها(2).
صورت زنان را مىزداید، زنى که موى صورتش را مىزداید، زنى که
دندان زنان پیر را تیز و برّاق مىکند تا جوانتر بنظر آیند، زنى که دندانش را
(1) الکافی 2 : 240، الفقیه 4 : 370، و المواعظ: 41 بعضه، کنز الفوائد 2 : 11.
(2) معانی الأخبار: 250، فیه: قال علی بن غراب (راوی الحدیث): النامصة: الّتی...
برّاق کند، زنى که موى دیگرى را به سر زنى وصل کند، زنى که موى
دیگرى را به سرش وصل کند، زنى که بدن زنان را خالکوبى مىکند، و
زنى که بدنش را خالکوبى کند.
البتّه مخفى نباشد که لعن به معناى دورى است و دلالتى بر حرمت ندارد،
از آنطرف بعید نیست که مراد غیر مزوّجه باشد چون در معرض اتّهام
است، و یا مزوّجه که تدلیس بر زوجه است و با این فرض حرام است، امّا
با ملاحظه روایات وارده بر خلاف، ممکن است جمع بین آنها مستلزم
حکم به کراهت باشد.
وَ قالَ أمِیرُ المُؤمِنِینَ علیهالسلام : إنِّی لا اُسَلِّمُ عَلى ثَمانِیَةٍ، وَ لا اُصافِحُهُم ، وَ لا أعُودُ
مَرضاهُم، وَ لا أشهَدُ جَنائِزَهُم: الیَهُودِیُّ، وَ النَّصرانِیُّ، وَ الَمجُوسِیُّ، وَ المُتَفَکِّهُ(1) بِسَبِّالاُمَّهاتِ ، وَ القاذِفُ لِلمُحصَناتِ ، وَ مَن هُوَ عَلى مائِدَةٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخُمُورُ، وَ قاطِعُ
الرَّحِمِ، وَ المُتَبَرِّئُ مِن وِلاءِ أهلِ البَیتِ علیهمالسلام (2).
مصافحه نمىنمایم، به عیادتشان نمىروم، و به تشییع جنازه ایشان حاضر
نمىشوم: یهودى، نصرانى، مجوسى، کسى که شوخى و تفرى او با فحش
دادن مادران باشد، کسى که به زنان عفیفه تهمّت زند، کسى که بر سر
سفره شراب حاضر شود، کسى که قطع رحم نماید، و کسى که العیاذ باللّه
براءت از دوستى اهل بیت علیهمالسلام و ولایت ایشان بجوید.
وَ قالَ علیهالسلام : عِبادَ اللّهِ عَلَیکُم بِثَمانِ خِصالٍ : ارحَمُوا الأرمَلَةَ(3)، وَ الیَتِیمَ ، وَ أعِینُوا
(1) المتفکِّه بالشیء: المتلذِّذ.
(2) الخصال: باب6 ح16، و فی حدیث آخر فیه عن أمیرالمؤمنین علیهالسلام قالَ: نَهى رَسُول اللّه علیهمالسلام
أن یُسلّم عَلى أربَعةٍ: عَلَى السکران فِی سُکرِه، و عَلى مَن یَعملُ التماثِیلَ، و عَلى مَن یَلعَب
بِالنَردِ، و عَلى مَن یَلعبُ بِالأربَعَة عَشَر، و أنَا أزِیدُکُم الخامِسَةَ أنْهاکُم أن تُسَلِّمُوا عَلى
أصحابِ الشَطرَنجِ. و فی آخر عن الصادق علیهالسلام قالَ: ثَلاثَةٌ لا یُسَلَّمُونَ: الماشِی مَع جنازَةٍ، و
الماشِی إلَى الجُمعَةِ، و فِی بَیتِ الحَمّامِ. راجع الخصال أیضا، باب 12 ح 57.
(3) الأرمَلَة: الّتی مات عنها زوجها، الرجال المحتاجون و الضعفاء.
الضَّعِیفَ ، وَ الغارِمَ ، وَ المُکاتَبَ ، وَ المِسکِینَ ، وَ انصُرُوا المَظلُومَ ، وَ أعطُوا المَقرُوضَ(1)
.
و نیز فرمود: اى بندگان خدا بر شما باد به هشت خصلت: رحم نمایید بر
بیوه زنان، و یتیم، کمک و اعانت کنید ضعیف را، و زیان دیده را، و بنده
مکاتب را، و مسکین را، و مظلوم را، و مقروض را.
وَ قالَ علیهالسلام : ثَمانِیَةٌ إن اُهِینُوا فَلا یَلُومُوا إلاّ أنفُسَهُم : الجالِسُ عَلى مائِدَةٍ لَم یُدعَ
إلَیها ، وَ المُتَأَمِّرُ عَلى رَبِّ البَیتِ ، وَ طالِبُ الخَیرِ مِن أعدائِهِ ، وَ طالِبُ الفَضلِ مِنَ اللِّئامِ
، وَ الدّاخِلُ بَینَ اثنَینِ فِی حَدِیثِهِما مِن غَیرِ أن یُدخِلاهُ فِیهِ ، وَ المُستَخِفُّ بِالسُّلطانِ ، وَ
الجالِسُ مَجلِسا لَیسَ لَهُ بِأهلٍ ، وَ المُقبِلُ بِحَدِیثِهِ عَلى مَن لا یَسمَعُ مِنهُ(2).
کسى که بنشیند بر سر سفرهاى که به آن دعوت نشده است، کسى که
حکمرانى کند بر صاحبخانه، کسى که مطالبه خیر از دشمنان نماید، کسى
که طلب فضل و عطا از مردم لئیم و پست نماید، کسى که داخل شود در
سخن بین دو نفر بدون اینکه به او اجازه دهند، کسى که استخفاف در حقّ
سلطان نماید، کسى که جلوس نماید در مقامى که صلاحیّت آن را نداشته
باشد، و کسى که سخن گوید با کسى که گوش نمىدهد به سخن او.
وَ عَنِ الإمام الحَسَنِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ فِی وَصفِ ثَمانِیَةِ أشیاءٍ(3): الحِلمُ زِینَةٌ ، وَالوَقارُ(4) مُرُوَّةٌ ، وَ الصِّلَةُ نِعمَةٌ ، وَ الاستِکبارُ صَلفٌ ، وَ العَجَلَةُ سَفَهٌ ، وَ السَّفَهُ ضَعفٌ ،وَ القَلَقُ وَرطَةٌ(5)، وَ مُجالَسَةُ أهلِ الفِسقِ رَیبَةٌ(6).
(1) تحف العقول: 152، عن علیّ علیهالسلام فی خطبة الدّیباج، فیه: و أعطوا الفروض.
(2) الفقیه 4 : 355، المواعظ: 8، الخصال: باب الثمانیة ح 12، الحکمة الخالدة: 39 من کلام
بزرجمهر.
(3) کذا فی «ع» فی «م» مکانه بیاض، فی «ق» و «ش»: قال ثمانیة أشیاء، فی «آ»: ثمانیة أشیاء
زینة، و فی بعض المصادر: قال فی خطبته ثمانیة.
(4) فی «ش» و «م»: الوفاء، و کذا فی بعض المصادر.
و از حضرت امام حسن علیهالسلام روایت شده که فرمود: حلم و بردبارى زینت
است، وفاء یا وقار از جوانمردى است، صله نعمت است، تکبّر نمودن
لاف زدن بیجا است، عجله و شتاب سفه و نادانى است، سفه ضعف و
ناتوانى است، قلق و اضطراب سقوط و هلاکت است، همنشینى با اهل
فسق باعث ریب و گمان بد است.
وَ رُوِیَ عَنِ الصّادِقِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : یَنبَغِی أن یَکُونَ فِی المُؤمِنِ ثَمانُ خِصالٍ :
وَقارٌ عِندَ الهَزاهِزِ(1)، وَ صَبرٌ عِندَ البَلاءِ ، وَ شُکرٌ عِندَ الرَّخاءِ ، وَ قُنُوعٌ بِما رَزَقَ اللّهُتَعالى ، وَ لا یَظلِمُ الأعداءَ ، وَ لا یَتَحامَلُ لِلأصدِقاءِ ، وَ أن یَکُونَ بَدَنُهُ مِنهُ فِی تَعَبٍ ،
وَ النّاسُ مِنهُ فِی راحَةٍ(2).
داراى هشت خصلت باشد: متانت و وقار در کش و قوس روزگار، صبر و
شکیبائى هنگام بلا، شکر و سپاس هنگام فراوانى، قناعت به آنچه خدا
روزى او نموده، ظلم نکردن بر دشمنان، به تکلّف نینداختن خود براى
دوستان، بدنش از دست خودش در رنج و زحمت باشد، و مردم از دست
او راحت و در امان باشند.
وَ قالَ علیهالسلام : إذا أحَبَّ اللّهُ عَبدا ألهَمَهُ ثَمانَ خِصالٍ ، قِیلَ وَ ما هُنَّ یَابنَ رَسُولِ اللّهِ
؟ قالَ: غَضُّ البَصَرِ عَن مَحارِمِ اللّهِ تَعالى ، وَ الخَوفُ مِنَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، وَ الحَیاءُ ، وَ
(1) فی «أ» و «ع»: فرطة، و فی «م» و «ش»: الغلق فرط. القلق: الاضطراب و الانزعاج. الغلق:
ضیق الصدر، و فی بعض المصادر: و العلو، و فی آخر: و الغلوّ.
(2) نزهة الناظر: 38، إرشاد القلوب 1 : 199، کشف الغمّة 2: 240بحارالأنوار 75: 122، 78
: 114 من کشف الغمّة عن الإمام الحسین علیهالسلام ، و فی مستدرک الوسائل 11: 288 من کتاب
الاخلاق.
(3) الهزاهز: الفتن الّتی تهزّ النّاس.
(4) الکافی 2 : 47 و 230، الفقیه 4 : 354، المواعظ: 7، أمالی الصدوق: 474، الخصال: أبواب
الثمانیة ح 1، نزهة الناظر: 59، أعلام الدِّین : 109.
التَّخَلُّقُ(1)، وَ الصَّبرُ ، وَ أداءُ الأمانَةِ ، وَ الصِّدقُ ، وَ السَّخاءُ.و نیز فرمود: هرگاه خداوند دوست دارد بندهاى را در دل او مىاندازد
هشت خصلت را، گفتند: آنها کدام است اى پسر رسول خدا؟ فرمود:
چشم پوشى از محارم خدا، ترس از خداى تعالى، حیا و شرم، واداشتن
خود به خوى نیک، صبر نمودن، اداء امانت کردن، راستگوئى، سخاوت.
وَ قالَ علیهالسلام : مَن رَزَقَهُ اللّهُ تَعالى ثَمانِیَةَ أشیاءٍ فَقَد أسبَغَ عَلَیهِ النِّعمَةَ ، وَ أکمَلَ لَهُ
الکَرامَةَ: مَسکَنا واسِعا ، وَ مَکسَبا فاضِلاً ، وَ خادِما مُوافِقا ، وَ بَلَدا آمِنا ، وَ جارا
مُسلِما، وَ أخا مُؤمِنا ، وَ زَوجَةً صالِحَةً ، وَ تَمَّمَ لَهُ ذلِکَ بِالعافِیَةِ(2).
تمام و کرامت را کامل نموده است: مسکن وسیع، کسب و کار فاضل و
نیکو، خادم موافق، شهرى که امن باشد، همسایه مسلمان، رفیق و برادر
مؤمن، زن صالحه، و همه اینها که ذکر شد همراه عافیت و سلامتى از بلا و
بیمارى باشد.
وَ قالَ علیهالسلام لأحَدِ أصحابِهِ وَ قَد ذَکَرَ المَسِیرَ : إنَّ المَأمُورَ بِهِ مِن ذلِکَ ثَمانِیَةُ أشیاءٍ
: سِرْ سَنَتَینِ بِرَّ والِدَیکَ ، سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَکَ ، سِرْ مِیلاً عُدْ مَرِیضا ، سِرْ مِیلَینِ شَیِّعْ
جَنازَةً ، سِرْ ثَلاثَةَ أمیالٍ أجِبْ دَعوَةً ، سِرْ أربَعَةَ أمیالٍ زُرْ أخا فِی اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ، سِرْ
خَمسَةَ أمیالٍ انصُرْ مَظلُوما ، سِرْ سِتَّةَ أمیالٍ أغِثْ مَلهُوفا(3).
آنچه بدان امر شده هشت چیز است: سیر و سفر کن دو سال براى نیکى
کردن به پدر و مادر، سیر کن یک سال براى صله رحم نمودن، سیر کن یک
میل که یک سوّم فرسخ است براى عیادت مریض، سیر کن دو میل براى
(1) فی «ق» : الخلق، و فی «م» الحلف تصحیف.
(2) مجموع الغرائب: 439.
(3) الفقیه4: 361، المواعظ: 22، الجعفریات: 186، جامع الأحادیث: 86، نوادر الراوندی:4.
تشییع جنازه، سیر کن سه میل براى اجابت دعوت و مهمانى، سیر کن
چهار میل براى زیارت و دیدن برادر مؤمن، سیر کن پنج میل براى یارى
کردن مظلوم، سیر کن شش میل براى اعانت و فریادرسى بیچارهاى که
کمک مىطلبد.
وَ رُوِیَ عَنِ العالِم علیهالسلام أنَّهُ قالَ : ثَمانُ خِصالٍ مَن کُنَّ فِیهِ أدخَلَهُ اللّهُ الجَنَّةَ ، وَ نَشَرَ
عَلَیهِ الرَّحمَةَ : مَن آوَى الیَتِیمَ ، وَ بَرَّ والِدَیهِ ، وَ أحسَنَ تَربِیَةَ وَلَدِهِ ، وَ رَفَقَ بِمَملُوکِهِ ، وَ
رَحِمَ الضَّعِیفَ ، وَ أنصَفَ مِن نَفسِهِ ، وَ أحسَنَ مَعَ کُلِّ أحَدٍ بِشْرَهُ ، وَ وَسَّعَ فِی نَفَقَتِهِ(1).
که باشد خداوند او را داخل بهشت مىکند، و رحمت خود را بر او
مىگستراند: کسى که یتیمى را پناه دهد، به پدر و مادر احسان و نیکى کند،
فرزندش را صحیح تربیت کند، با مملوک خود مدارا کند، بر ضعیف رحم
نماید، با انصاف رفتار نماید، با مردم خوشرویى نماید، و توسعه و
گشایش در نفقه خود دهد.
وَ رُوِیَ عَن أحَدِ الأئِمَّةِ علیهمالسلام إنَّ ثَمانِیَةً لا تُقبَلُ لَهُم صَلاةٌ ، وَ لا یُستَجابُ لَهُم
دُعاءٌ: العَبدُ الآبِقُ حَتّى یَرجَعَ إلى مَولاهُ ، وَ المَرأَةُ النّاشِزَةُ عَن زَوجِها وَ هُوَ ساخِطٌ
عَلَیها ، وَ مانِعُ الزَّکاةِ ، وَ الجارِیَةُ المُدرِکَةُ تُصَلِّی بِغَیرِ خِمارٍ ، وَ إمامُ قَومٍ یُصَلِّی بِهِم وَ
هُم لَهُ کارِهُونَ ، وَ عاقُّ والِدَیهِ ، وَ السَّکرانُ ، وَ جاحِدُ حَقِّ أهلِ البَیتِ علیهمالسلام (2).
قبول نمىشود، و دعایشان هم به اجابت نمىرسد: بنده و عبدى که از
مولاى خود گریخته باشد تا هنگامى که برگردد، زنى که فرمانبردارى از
شوهر نکند و او خشمگین باشد، کسى که زکات ندهد، دخترى که به حدّ
(1) الفقیه 4 : 358، الخصال: باب الأربعة ح 53، ثواب الأعمال: 161، المواعظ: 17، المحاسن:
8 فیها أربعة.
(2) الفقیه 4 : 358، الخصال: باب الثمانیة ح 3، معانی الأخبار 2 : 404، المواعظ: 17،
الاختصاص: 142، المحاسن: 12.
تکلیف رسیده باشد و بدون حجاب نماز بخواند، پیشنمازى که نماز
جماعت بخواند براى قومى که کراهت مىدارند او را، عاقّ والدین،
شخص مست، و کسى که منکر حقّ اهل بیت علیهمالسلام باشد.
وَ رُوِیَ أنَّ مِن أخلاقِ الأنبِیاءِ ، وَ الأئِمَّةِ علیهمالسلام ثَمانِیَةَ أشیاءٍ : البِرُّ ، وَ سَخاءُ
النَّفسِ ، وَ الصَّبرُ عِندَ الشِّدَّةِ ، وَ القِیامُ بِحَقِّ المُؤمِنِ ، وَ السِّواکُ ، وَ استِعمالُ الحَنّاءِ ، وَ
التَّعَطُّرُ ، وَ النِّکاحُ(1).
کردن، سخاوت نمودن، در سختیها و مشکلات صبر نمودن، اداى حقّ
مؤمن نمودن، مسواک زدن، موى خود را حنا کردن، پیوسته عطر زدن، و
نکاح زنان نمودن.
وَ قالَ لُؤَیُّ بنُ غالِبٍ(2) لامرَأَتِهِ : أیُّ بَنِیکَ أحَبُّ إلَیکَ ؟ فَقالَت : الَّذِی اجتَمَعَتْفِیهِ ثَمانُ خِصالٍ : لا یُخامِرُ عَقلَهُ جَهلٌ(3) ، وَ لا یُخالِطُ حِلمَهُ سَفَهٌ ، وَ لا یَلوِی لِسانَهُ عَیٌّ(4)، وَ لا یُفسِدُ یَقِینَهُ ظَنٌّ ، وَ لا یُغَیِّرُ بِرَّهُ عُقُوقٌ ، وَ لا یَقبِضُ یَدَهُ بُخلٌ، وَ لا یُکَدِّرُ صَنِیعَهُ
مَنٌّ، وَ لا یَرُدُّ إقدامَهُ جُبنٌ، قالَ : مَن هُوَ؟ قالَتْ : وَلَدُکَ کَعبٌ .
نقل است از لؤىّ بن غالب یکى از اجداد رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم که به همسر
خود گفت: کدامیک از پسران خود را بیشتر دوست مىدارى؟ گفت: آنکه
داراى هشت خصلت باشد: نپوشد عقلش را جهل، مخلوط نشود حلمش و
با سفه و نادانى آمیخته نشود، زبانش عاجز از سخن نباشد، یقینش را ظنّ و
گمان فاسد نکند، احسان و نیکى به پدر و مادرش را به عقوقى باطل
نکند، دستش را بخل از عطا نبندد، بذل و بخشش را به منّتى باطل نکند، و
(1) الخصال: باب الأربعة ح 93 بعضه أیضا ح 121 بعضه الآخر.
(2) لؤیّ بن غالب بن فهر بن مالک بن النضر... من أجداد رسول اللّه (ص) کان سیّدا شریفا
بیّن الفضل و من أزواجه عائذة ولدت له: کعب و عامر و سامة و خزیمة.
(3) لا یُخامر: لا یخالط.
(4) العیّ: العجز عن البیان، لا یلوی: لا یفتل، لَوَیتُ الحبل فتلتُه.
ترسو نباشد که از اقدام باز ماند.
شوهرش گفت: آن پسر کدام است که داراى این خصلتهاست؟ گفت:
پسرت کعب.
وَ قِیلَ : مَنِ اجتَمَعَتْ فِیهِ ثَمانُ خِصالٍ فَهُوَ مِمَّن أنعَمَ اللّهُ تَعالى عَلَیهِ: أوَّلُها : الرِّفقُ ،
وِ ثانِیها : أن یَعرِفَ نَفسَهُ فَیَحفَظها ، وَ ثالِثُها : أنَّهُ إذا صَحِبَ المُلُوکَ جَرى عَلى ما
یُرضِیهِم ، وَ رابِعُها : أنَّهُ إذا کانَ عَلى أبوابِ المُلُوکِ أن یَکُونَ أدِیبا مَلِقَ اللِّسانِ(1)، وَخامِسُها : أن یَکُونَ لِسِرِّهِ وَ سِرِّ غَیرِهِ حافِظا ، وَ سادِسُها : أن یَکُونَ عَلى لِسانِهِ قادِرا
، وَ سابِعُها : أن یَعرِفَ مَوضِعَ سِرِّهِ مِن أصدِقائِهِ ، وَ مَن یَصلَحُ أن یَطَّلِعَهُ عَلَیهِ مِنهُم
إذَا احتاجَ إلى ذلِکَ ، وَ ثامِنُها : أن لا یَتَکَلَّمَ فِی مَحفِلٍ بِما لا یُسأَلُ عَنهُ ، وَ لا یَأتِیَ بِما لا
یَستَبِینَهُ(2) مِمّا لا یَأمَنُ النَّدَمَ عَلى إظهارِهِ.
خداوند نعمت گرانى به او ارزانى داشته است: اوّل رفق و نرمى، دوم
شناخت نفس و حفظ و صیانت آن، سوّم آنکه هرگاه ملازم پادشاهى شد
طورى رفتار کند که رضایت او را جلب کند، چهارم آنکه اگر در دربار
پادشاهى راه یافت ادیب و داراى زبانى چرب و نرم باشد، پنجم حافظ سرّ
خود و راز دیگران باشد، ششم مالک زبان خودش باشد، هفتم حافظ سرّ و
محرم راز خود را در بین دوستانش بشناسد تا بتواند هنگام نیاز با آنها
درمیان بگذارد و یا مشورت نماید، هشتم آنکه تکلّم نکند در محفلى به
چیزى که از او سؤال نشده است، و نگوید چیزى را که روشن و معلوم
نکرده آن را و ایمن از پشیمانى نیست.
وَ قالَ بَعضُ الزُّهّادِ لأحَدِ القُضاةِ : قَد کُنتُ اُحِبُّ لَکَ الخَلاصَ مِنَ التَّعَرُّضِ
لِلحُکمِ بَینَ النّاسِ وَ إذْ قَد بُلِیتَ بِذلِکَ فَیَجِبُ أن تَنفِیَ عَن نَفسِکَ ثَمانَ خِصالٍ : یَجِبُ أن
لا تَکرَهَ اللَّوائِمَ(3)، وَ لا تُحِبَّ الَمحامِدَ(4) ، وَ لا تَخافَ العَزلَ ، وَ لا تَأنَفَ مِنَ المُشاوَرَةِ وَ إن
(1) مَلِق اللسان: الّذی یظهر الودّ و اللطف.
(2) فی «م»: لا یستثنیه.
(3) اللَّوائم جمع اللاّئمة: الملامة.
کُنتَ عالِما ، وَ لا تَتَوَقَّفَ عَنِ القَضاءِ إذا کُنتَ بِالحَقِّ عارِفا ، وَ لا تَقضِیَ وَ أنتَ غَضبان ،
وَ لا تَتَّبِعَ الهَوى ، وَ لا تَسمَعَ شَکوى أحَدٍ لَیسَ مَعَهُ خَصمُهُ(1).زاهدى به یکى از قُضات گفت: دوست داشتم که خودت را در معرض
حکم نمودن و قضاوت بین مردم نمىگذاشتى و خلاص مىشدى، و حال
که به آن مبتلا شدى لازم است هشت خصلت را از خود دور کنى، از
ملامتِ سرزنش کنندگان ناراحت نشوى، از تعریف و ستایش خوشحال
نشوى، از عزل شدن «یا عدالت کردن» نهراسى، از مشورت ننگ نداشته
باشى و لو عالم و بصیر باشى، اگر حقّ را فهمیدى از حکم کردن به آن
دریغ نکنى، در حال خشم و غضب قضاوت نکنى، پیروى هوى و هوس
ننمائى، به حرف کسانى که یکّه و مخفى از خصم نزد تو آمدهاند گوش
ندهى.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ ، فَقالَ : یا بُنَیَّ تَحَصَّنْ بِثَمانٍ مِن ثَمانٍ : بِالعَدلِ فِی المَنطِقِ مِن
مَلالَةِ(2) الجُلَساءِ ، وَ بِالرَّوِیَّةِ(3) فِی القَولِ مِنَ الخَطاءِ ، وَ بِحُسنِ اللَّفظِ مِنَ البَذاءِ(4) ، وَبِالإنصافِ مِنَ الاعتِداءِ ، وَ بِلِینِ الکَنَفِ مِنَ الجَفاءِ ، وَ بِالتَّوَدُّدِ مِن ضَغائِنِ الأعداءِ ، وَ
بِالمُقارَبَةِ مِنَ الاستِطالَةِ(5)، وَ بِالتَّوَسُّطِ فِی الاُمُورِ مِن لَطخِ(6) العُیُوبِ(7).
(1) المحامد جمع الَمحْمَدة: ما یحمد المرء به أو علیه.
(2) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2 : 111.
(3) فى «أ» و «ش» : ملامة.
(4) الرویّة: النظر و الفکر فی الامور.
(5) البذاء: الفحش من القول.
(6) فی «أ» و «ق» الإطالة. الاستطالة: التکبّر و الترفّع، الاعتداء.
(7) تلطّخ: تلوّث.
(8) کنز الفوائد 2 : 164، أعلام الدِّین: 155.
وسیله هشت چیز از هشت چیز: به میانهروى در سخن از ملالت
همنشینان و مستمعین، به فکر و رویّه در گفتار از اشتباه نمودن در آن، به
الفاظ زیبا و نیکو از کلمات زشت، به انصاف از ستم نمودن، به انعطاف
پذیرى و آغوش گرم از جفا نمودن، به اظهار دوستى از کینه دشمنان، به
نزدیکى با مردم از تکبّر و سرکشى، و به میانه روى در امور از آلوده شدن
به عیوب.
وَ اعلَم أنَّهُ مَن کانَ فِیهِ ثَمانٌ کانَ لَهُ مِنَ اللّهِ تَعالى ثَمانٌ : مَنِ اتَّقَى اللّهَ وَقاهُ اللّهُ ، وَ
مَن تَوَکَّلَ عَلَیهِ کَفاهُ ، وَ مَن أقرَضَهُ وَفاهُ ، وَ مَن سَأَلَهُ أعطاهُ ، وَ مَن شَکَرَهُ زادَهَ فِیما
أولاهُ ، وَ مَن عَمَلَ بِما یُرضِیه أرضاهُ ، وَ مَن صَبَرَ عَن مَحارِمهِ حَباهُ ، وَ مَن أنفَقَ فِی
سَبِیلِهِ جازاهُ .
و بدان هر که داراى هشت چیز باشد از طرف خدا براى او هشت چیز
خواهد بود: هر که بپرهیزد از خدا نگهدارى کند او را، هر که توکّل نماید
بر خدا کفایت کند امور او را، هر که وام و قرض بدهد در راه خدا عوضش
را به او برگرداند، هر که سؤال کند و بخواهد از خدا عطایش کند، هر که
شکر و سپاس خدا نماید زیاد کند بر او نعمت را، هر که عمل کند به چیزى
که خوشنود کند خدا را خوشنود مىسازد او را، هر که از محارم الهى خود
را نگهدارد از حلال عطایش کند، و هر که انفاق کند در راه خدا پاداش
دهد او را.
وَ ثَمانِیَةُ أشیاءٍ لا تَنفَعُ إلاّ بِثَِمانِیَةٍ : لا یَنفَعُ العَقلُ إلاّ بِالوَرَعِ ، وَ لاَ الحِفظُ إلاّ
بِالعَمَلِ، وَ لاَ شِدَّةُ البَطشِ إلاّ بِقُوَّةِ القَلبِ ، وَ لاَ الجَمالُ إلاّ بِالحَلاوَةِ ، وَ لاَ السُّرُورُ إلاّ
بِالأمنِ ، وَ لاَ الحَسبُ إلاّ بِالأدَبِ ، وَ لاَ الخَفضُ(1) إلاّ بِالکِفایَةِ ، وَ لاَ المُرُوَّةُ إلاّبِالتَّواضَعِ(2).
(1) صحّحناها من المصادر، فی بعض النسخ: الحفظ و فی بعضها: العلم.
(2) الحکمة الخالدة: 76، مجموع الغرائب: 439.
ورع و اجتناب از گناه، و حفظ نمودن مگر با عمل کردن به آن، و شدّت و
حمله بر دشمن مگر با قوّت قلب، و جمال و زیبائى مگر با حلاوت و
شیرینى، و سرور و شادمانى مگر با امنیّت، و حسب و بزرگزادگى مگر با
ادب، و فراخى زندگى مگر با کفایت و رسیدگى به آن، و مروّت و
مردانگى مگر با تواضع و فروتنى.
وَ قَد قِیلَ : إنَّ الأذِلاّءَ ثَمانِیَةٌ : الکَذّابُ ، وَ الغَرِیبُ ، وَ العَلِیلُ، وَ الجَرَبُ، وَ
المَدیُونُ، وَ الفَقِیرُ بَینَ الأغنِیاءِ ، وَ الجاهِلُ بَینَ العُلَماءِ ، وَ مَن تَرادَفَتْ عَلَیهِ المَصائِبِ(1).
ظاهرى، کسى که گر باشد، مدیون و قرض دار، فقیر در بین ثروتمندان،
نادان در بین علماء، و کسى که مصائب یکى پس از دیگرى بر او وارد
شود.
(1) مجموع الغرائب: 439.
باب
ذکر ما جاء فی تسعة
رُوِیَ عَن سَیِّدِنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم أنَّهُ قالَ : الإسلامُ تِسعَةُ أسهُمٍ ، وَ قَد خابَ
مَن لا سَهمَ لَهُ فِیها : أوَّلُها : شَهادَةُ أن لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وَحدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ ، وَ ثانِیها :
الصَّلاةُ وَ هِیَ الفِطرَةُ ، وَ ثالِثُها : الزَّکاةُ وَ هِیَ الفَرِیضَةُ ، وَ رابِعُها : الصَّومُ وَ هُوَ جُنَّةٌ
مِنَ النّارِ ، وَ خامِسُها ، الحَجُّ وَ هُوَ الشَّرِیعَةُ ، وَ سادِسُها : الجَهادُ وَ هُوَ عِزُّ الإسلامِ ، وَ
سابِعُها : الأمرُ بِالمَعرُوفِ وَ هُوَ الوَقارُ(1)، وَ ثامِنُها: النَّهیُ عَنِ المُنکَرِ وَ هُوَ العَدلُ ، وَتاسِعُها : الطّاعَةُ وَ هِیَ العِصمَةُ(2).
است و محروم است کسى که از آن سهمى ندارد: اوّل شهادت دادن به «لا
إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له»، دوم نماز است که آن فطرت اسلام است،
(1) فی «م» و «ش»: الوفاء.
(2) الخصال: باب العشرة ح 47، و أمالی الطوسی 1 : 43 فیهما عشرة و عاشرها: الجماعة و
هی الألفة.
سوّم زکات که آن واجب است، چهارم روزه که آن سپر آتش است، پنجم
حجّ که آن شریعت و معظم شرایع است، ششم جهاد که آن عزّت اسلام
است، هفتم امر به معروف که آن وقار یا وقاء یعنى نگهدارنده دین است،
هشتم نهى از منکر که آن عدالت است، نهم طاعت خدا که آن باعث
عصمت و حفظ دماء و غیر آن مىباشد.
البتّه این روایت در مصادر دیگر نیز آمده و در تمامى آنها ده سهم ذکر
شده به زیادى: «والجماعة و هی الاُلفة».
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم أنَّهُ قالَ : إذا حَدَثَ فِی النّاسِ تِسعَةُ أشیاءٍ کانَتْ مَعَها
تِسعَةُ أشیاءٍ : إذا کَثُرَ الرِّبا(1) کَثُرَ مَوتُ الفَجأَةِ ، وَ إذا طَفَّفُوا المِکیالَ أخَذَهُمُ اللّهُ بِالسِّنِینَوَ النقص ، وَ إذا مَنَعُوا الزَّکاةَ مَنَعَتْهُمُ الأرضُ بَرَکاتِها ، وَ إذَا ارتَکَبُوا الَمحارِمَ طَرَقَتْهُمُ
الآفاتُ ، وَ إذا جارُوا فِی الأحکامِ شَمِلَهُمُ الظُّلمُ ، وَ إذا نَقَضُوا العُهُودَ سَلَّطَ اللّهُ عَلَیهِم
عَدُوَّهُم ، وَ إذا قَطَعُوا الأرحامَ جُعِلَتِ الأموالُ بِأیدِی الأشرارِ ، وَ إذا لَم یَأمُرُوا
بِالمَعرُوفِ اضطَرَبَتْ عَلَیهِمُ اُمُورُهُم ، وَ إذا لَم یَنهَوا عَنِ المُنکَرِ مَلَّکَهُم شِرارُهُم ،
فَحِینَئِذٍ یَدعُوا خِیارُهُم فَلا یُستَجابُ لَهُم(2).
ظاهر شود نه چیز پدید خواهد آمد با آنها نه چیز دیگر: هر گاه زنا بسیار
شد مرگ ناگهانى زیاد شود، هر گاه از کیل و وزن بدزدند و کمفروشى
کنند خداوند مبتلا کند ایشان را به قحطى، هر گاه منع کنند زکات را زمین
هم منع مىکند برکاتش را، هر گاه مرتکب شوند محرّمات را آفات بر آنها
نازل خواهد شد، هر گاه حکم نمایند به جور فرا خواهد گرفت ایشان را
ظلم، هر گاه بشکنند پیمانها را مسلّط مىکند خدا بر ایشان دشمنشان را،
هر گاه قطع رحم نمایند اموال به دست اشرار خواهد افتاد، هر گاه امر به
معروف نکنند امور ایشان مضطرب و درهم خواهد شد، هر گاه نهى از
(1) فی «ع» : الزّنا.
(2) الکافی 2 : 374، أمالی الصدوق: 253، عقاب الأعمال 2 : 374، تحف العقول: 51.
منکر نکنند مسلّط شوند اشرار، پس هر چه دعا کنند مستجاب نشود.
وَ عَنهُ صلىاللهعلیهوآلهوسلم أنَّهُ قالَ : الکَبائِرُ تِسعٌ : الإشراکُ بِاللّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ أعظَمُهُنَّ ، وَ
قَتلُ النَّفسِ المُؤمِنَةِ ، وَ أکلُ الرِّبا ، وَ أکلُ مالِ الیَتِیمِ ، وَ قَذفُ الُمحصَنَةِ ، وَ الفِرارُ مِنَ
الزَّحفِ ، وَ عُقُوقُ الوالِدَینِ ، وَ استِحلالُ البَیتِ الحَرامِ ، وَ السِّحرُ ، فَمَن لَقِیَ اللّهَ تَعالى وَ
هُوَ بَرِیءٌ مِنهُنَّ کانَ مَعِی فِی جَنَّةٍ مَصارِیعُها مِن ذَهَبٍ(1).
به خداى تعالى و این بزرگترین کبائر است، کشتن مؤمن، خوردن ربا،
نسبت دادن فحشاء به زن عفیفه، فرار کردن از جنگ، عقوق والدین،
حرمت خانه کعبه را زیر پا گذاشتن، و سحر و جادو کردن، پس کسى که
ملاقات کند خدا را در حالى که پاک و برى باشد از این گناهان با من
خواهد در بهشتى که درهاى آن از طلا است .
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم قالَ : فِی السِّواکِ تِسعُ خِصالٍ : هُوَ مُطَهِّرٌ لِلفَمِ ، وَ
مُشَدِّدٌ لِلَّثَةِ ، وَ مُذهِبٌ لِلبَلغَمِ ، وَ مُجلیٍ لِلبَصَرِ ، وَ مُشَهّی لِلطَّعامِ ، وَ مُزِیلٌ لِلغَمِّ، وَ زائِدٌ
فِی الحِفظِ ، وَ مَرضاةٌ لِلرَّبِّ ، وَ مُضاعِفٌ لِلحَسَناتِ(2).
خصلت است: پاک کننده دهان است، محکم کننده لثه است، دفع کننده
بلغم «از اخلاط چهار گانه» است، جلا دهنده چشم است، زیاد کننده
اشتهاى طعام است، زایل کننده غم و اندوه است، زیاد کننده حفظ و
هوش است، خشنود کننده پروردگار است، مضاعف کننده حسنات است.
وَ قالَ أمِیرُالمُؤمِنِینَ علیهالسلام : تِسعَةُ أشیاءٍ قَبِیحَةٌ ، وَ هِیَ مِن تِسعَةِ أنفُسٍ أقبَحُ :
(1) کنز الفوائد للمؤلِّف 2 : 11، الکافی 2 : 280، الخصال باب الثمانیة ح 15، أیضا ص 610،
ثمّ قال: الکبائر هی السبع و بعدها فکلّ ذنبٍ کبیر، بالإضافة إلى ما هو أصغر منه، و صغیرٌ
بالإضافة الى ما هو أکبر منه. أقول: تقدم فی باب السبعة.
(2) الکافی 6 : 495، الفقیه 4 : 365، الخصال: باب العشرة ح 51، ثواب الأعمال 1 : 34،
المواعظ: 30، بحار الأنوار 76 : 126.
ضِیقُ الذَّرعِ مِنَ المُلُوکِ ، وَ البُخلُ مِنَ الأغنِیاءِ ، وَ الصَّبوَةُ مِنَ الکُهُولِ ، وَ القَطِیعَةُ مِنَ
الرُّؤَساءِ ، وَ الفُجُورُ مِنَ العُلَماءِ ، وَ الکِذبُ مِنَ القُضاةِ ، وَ الظُّلمُ مِنَ الوُلاةِ ، وَ
الزَّمانَةُ(1) مِنَ الأطِبّاءِ ، وَ البَذاءُ مِنَ النِّساءِ(2).حضرت امیر المؤمنین علیهالسلام فرمود: نُه چیز زشت است و از نُه نفر زشتتر:
بىطاقتى و عدم اقتدار از پادشاهان، بخل از توانگران، عشقبازى و بچّگى
از پیرمردان، قطع رحم از بزرگان و رؤسا، فسق و فجور از علماء، دروغ
گفتن از قاضیان، ظلم و ستم از والیان، زمینگیر شدن از طبیبان، سخن
زشت از زنان.
وَ قالَ أبُو عُبَیدَة مُعَمِّرُ بنُ المُثَنّى : ارتَجَلَ(3) أمِیرُالمُؤمِنِینَ عَلِیُّ بنُ أبِی طالِبٍ علیهالسلام تِسعَ کَلِماتٍ اِرتِجالاً أیتَمنَ جَواهِرَ الحِکمَةِ ، وَ قَطَعنَ الأطماعَ عَنِ اللِّحاقِ بِواحِدَةٍ مِنهُنَّ
: ثَلاثٌ فِی المُناجاةِ ، وَ ثَلاثٌ فِی العِلمِ ، وَ ثَلاثٌ فِی الأدَبِ.
فَأَمَّا اللَّواتِی فِی المُناجاةِ ، فَقَولُهُ علیهالسلام : « کَفى بِیْ عِزَّا أَنْ تَکُونَ لِیْ رَبّا، وَ کَفى بِیْ فَخْرَا
أَنْ أکُونَ لَکَ عَبْدَا، أنْتَ کَما اُحِبُّ فَوَفِّقْنِیْ لِما تُحِبُّ ».
وَ أمَّا اللَّواتِی فِی العِلمِ ، فَقَولُهُ علیهالسلام : المَرءُ مَخبُوءٌ تَحتَ لِسانِهِ ، تَکَلَّمُوا تُعرَفُوا ، ما
ضاعَ امرُءٌ(4) عَرَفَ قَدرَهُ.
وَ أمَّا اللَّواتِی فِی الأدَبِ ، فَقَولُهُ علیهالسلام : أنعِمْ عَلى مَن شِئتَ تَکُن أمِیرَهُ ، وَ استَغْنِ
عَمَّن شِئتَ تَکُن نَظِیرَهُ ، وَ احتَجْ إلى مَن شِئتَ تَکُن أسِیرَهُ(5).
(1) الزَمانة: العاهة. ضیق الذرع: عدم القدرة.
(2) البیان و التبیین: 605، مجموع الغرائب: 440.
(3) اِرتَجَل الکلام: تکلَّم به من غیر أن یُهیِّئه.
(4) فی «م» و «ش» : ما خاب من.
(5) الخصال: باب التسعة ح 14، أمالی الصدوق: 362، عیون أخبار الرضا(ع) 2 : 54، أمالی
الطوسی 2 : 506، الکشکول 3 : 387.
یتیم نمود گوهرهاى حکمت را، و قطع کرد طمعها را که مثل یکى از آنها
بیاورند، که سه کلمه در مناجات، و سه کلمه در علم، و سه کلمه هم در
ادب است، امّا آن سه کلمه که در مناجات است: الهى این عزّت مرا بس
که تو پروردگار من باشى، و این فخر مرا بس که من بنده تو باشم، خدایا تو
چنانى که من مىخواهم مرا نیز چنان کن که تو مىخواهى.
و امّا آن سه کلمه که در علم است فرمود: آدمى در زیر زبانش نهفته است.
و فرمود: تکلّم کنید تا شناخته شوید. یعنى کمال و نقصان آدمى تا سخن
نگوید معلوم نمىشود، شاعر گفته:
| تا مرد سخن نگفته باشد | عیب و هنرش نهفته باشد |
و فرمود: ضایع نشد کسى که قدر و منزلت خود را شناخت.
و امّا آن سه کلمه که در ادب است فرمود: بذل و بخشش کن بر هرکه
خواهى امیر بر او خواهى بود. بى نیازى جو از هر که خواهى مانند او
خواهى بود. حاجت و نیاز بخواه از هرکه خواهى اسیر و گرفتار او خواهى
بود.
وَ رُوِیَ عَنِ العالِمِ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : تِسعُ خِلالٍ خَصَّ اللّهُ تَعالى رُسُلَهُ بِها ،
فَامتَحِنُوا أنفُسَکُم ، فَإن کانَتْ فِیکُم فَاحْمِدُوا اللّهَ عَلَیها ، وَ إلاّ فَاسأَلُوهُ فِیها وَ هِیَ :
الیَقِینُ ، وَ القَناعَةُ ، وَ الصَّبرُ ، وَ الشُّکرُ ، وَ الحِلمُ ، وَ حُسنُ الخُلقِ ، وَ السَّخاءُ ، وَ
الغَیرَةُ(1)، وَ الشَّجاعَةُ(2).
است که اختصاص داده خداوند آنها را به پیغمبران خود پس امتحان کنید
شما خود را به آنها اگر در شما بود حمد و ستایش کنید خدا را بر آنها، و
اگر در شما نبود از خدا طلب نمایید آنها را: یقین، قناعت، صبر، شکر،
حلم، اخلاق نیکو، سخاوت، غیرت، و شجاعت.
(1) فی «م» : التنزه، و فی «ش»: السترة.
(2) الکافی 2 : 56، الخصال: باب العشرة ح 12، معانی الأخبار 1 : 191، أمالی الصدوق:
184، تاریخ الیعقوبی 2 : 95.
وَ رُوِیَ عَن أهلِ البَیتِ علیهمالسلام أنَّ لِلمُؤمِنِ عَلَى المُؤمِنِ تِسعَةَ حُقُوقٍ : یُدِیمُ
نَصِیحَتَهُ ، وَ یُلَبِّی دَعوَتَهُ ، وَ یُحسِنُ مَعُونَتَهُ ، وَ یَرُدُّ غِیبَتَهُ ، وَ یُقِیلُ عَثرَتَهُ ، وَ یَقبَلُ
مَعذِرَتَهُ ، وَ یَرعى ذِمَّتَهُ ، وَ یَعُودُ مَرضَتَهُ ، وَ یُشَیِّع جَنازَتَهُ(1).
مؤمن نُه حقّ است: همیشه خیرخواه و مُخلص او باشد، دعوتش را اجابت
کند، نیکو یاریش کند، غیبت او را ردّ کند، لغزش او را ببخشد، عذر او را
قبول کند، عهد و پیمان او را مراعات کند، هنگام بیمارى او را عیادت
کند، و جنازه او را تشییع نماید.
وَ رُوِیَ أنَّ مِن کَمالِ إیمانِ العَبدِ أن تَکُونَ فِیهِ تِسعُ خِلالٍ : لا یُدخِلُهُ الرِّضا فِی
باطِلٍ ، و لا یُخرِجُهُ الغَضَبُ عَن حَقٍّ ، وَ لا تَحمِلُهُ القُدرَةُ عَلى تَناوُلِ ما لَیسَ لَهُ ، وَ أن
یُمسِکَ الفَضلَ مِن قَولِهِ ، وَ یُخرِجَ الفَضلَ مِن مالِهِ ، وَ یُحسِنَ تَقدِیرَهُ فِی مَعِیشَتِهِ ، وَ
یَکُونَ ذا تَقِیَّةٍ(2) جَمِیلَةٍ ، وَ حُسنِ خُلقٍ ، وَ سَخاءِ نَفسٍ(3).
رضا و خوشنودى او را در باطل وارد نکند، خشم و غضب او را از حقّ
خارج نکند، قدرت و توانائى او را وادار به گرفتن آنچه مال او نیست
نکند، فضول کلام خود را نگهدارد، زیادى مال خود را خارج کند، اقتصاد
و میانهروى در زندگى را رعایت کند، صاحب تقیّه یا هیئت جمیله باشد،
حسن خلق داشته باشد، سخاوت نفس داشته باشد.
وَ قالَ بَعضُ الحُکَماءِ : لا تِسعَةَ لِمَن لا تِسعَةَ لَهُ : لا فَضلَ(4) لِمَن لا عَقلَ لَهُ ، و لاشَرَفَ لِمَن لا عِلمَ لَهُ ، وَ لا ثَوابَ لِمَن لا عَمَلَ لَهُ ، وَ لا أجرَ لِمَن لا نِیَّةَ لَهُ ، وَ لا دِینَ لِمَن
(1) کنز الفوائد عنه فی الوسائل 8 : 550.
(2) کذا فی «أ» فی «م» و «ق» : بقیّة، فی «ش» : ذائقته، فی «ع»: ذا ثقةٍ، و فی مجموعة ورّام: ذا
هیئةٍ .
(3) الخصال: باب الثلاثة ح 65 بعضه، مجموعة ورّام 2 : 111.
(4) فی «م» و «ش»: لا فعل. التثبّت: النظر و الفکر فی الاُمور.
لا عَفافَ لَهُ ، وَ لا صَدِیقَ لِمَن لا خُلقَ لَهُ ، وَ لا رَأیَ لِمَن لا تَثَبُّتَ لَهُ ، وَ لا رِیاسَةَ لِمَن لا
حِلمَ لَهُ ، وَ لا خَیرَ فِیمَن لا کَرَمَ لَهُ .
یکى از حکماء گفته: نُه چیز نیست براى کسى که داراى نُه چیز نباشد:
فضیلت نیست براى کسى که عقل ندارد، شرف نیست براى کسى که علم
ندارد، ثواب نیست براى کسى که عمل خوب ندارد، اجر و مزد نیست
براى کسى که نیّت ندارد، دین نیست براى کسى که عفّت و پارسائى از
حرام ندارد، دوست و رفیق نیست براى کسى که خلق خوش ندارد، رأى و
اندیشه نیست براى کسى که تأنّى و تفکّر ندارد، ریاست نیست براى کسى
حلم و بردبارى ندارد، خیر و خوبى نیست در کسى که کرم ندارد.
وَ قالَ بَعضُهُم : تِسعُ خِصالٍ تَدعُو إلَى الَمحَبَّةِ : الجُودُ عَلَى الُمحتاجِ ، وَ المَعُونَةُ
لِلمُستَعِینِ، وَ حُسنُ التَّفَقُّدِ لِلجِیرانِ ، وَ طَلاقَةُ الوَجهِ لِلإخوانِ ، وَ رِعایَةُ الغائِبِ فِیمَن
یُخَلِّفُ ، وَ أداءُ الأمانَةِ إلَى المُؤتَمِنِ ، وَ إعطاءُ الحَقِّ فِی المُعامَلَةِ ، وَ حُسنُ الخُلقِ عِندَ
المُعاشَرَةِ ، وَ العَفوُ عِندَ القُدرَةِ(1).
یارى رساندن به آن که یارى مىجوید، و تفقّد و احوال پرسى از
همسایگان، خوشروئى با برادران و دوستان، رعایت شخص غایب نسبت
به دنباله و اهل و عیالش، ردّ امانت به صاحبش، اعطاء حقّ در معامله،
خوش خلقى در معاشرت، و عفو و گذشت هنگام قدرت.
وَ تِسعَةٌ لا یَنامُونَ : المُدنِفُ(2) الَّذِی لا طَبِیبَ لَهُ ، وَ الکَثِیرُ المالِ یَخافُ عَلى مالِهِ ،وَ الهائِمُ بِدَمٍ یَسفِکُهُ ، وَ المُتَمَنِّی الشَرَّ لِلنّاسِ العامِلِ فِی غَشِّهِم ، وَ الُمحارِبُ یَخافُ البَیاتَ
، وَ الغارِمُ لا مالَ عِندَهُ ، وَ العاشِقُ الَّذِی لا یَصِلُ إلى بُغیَتِهِ ، وَ المُطَّلِعُ عَلَى السّوءِ مِن
أهلِهِ ، وَ المَعصُوُّ(3)بِالبُهتِ(4).
(1) کنز الفوائد 2 : 165، أعلام الدِّین: 155.
(2) المدنف: المریض. البیات: الهجوم على الأعداء لیلاً.
نُه نفر خوابشان نمىبرد: مریضى که طبیب ندارد، ثروتمندى که بر مال
خود هراس دارد، حیرانى که در پى ریختن خون کسى باشد، کسى که غش
در کار مردم کرده و در پى شرّ براى ایشان است، جنگجوئى که خوف از
شبیخون دشمن دارد، خسارت دیده و مدیونى که مال نداشته باشد،
عاشقى که به معشوق خود نرسیده باشد، کسى که بر بدکارى اهلش مطّلع
شده باشد، کسى که گرفتار بهتان شده باشد و مردم دست از یارى او کشیده
باشند.
وَ قِیلَ لِحَکِیمٍ : مَا النِّعمَةُ ؟ فَقالَ : هِیَ تِسعَةُ أشیاءٍ : فِی الغِنى ، فَإنِّی رَأَیتُ الفَقِیرَ
لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ ، وَ المَقامِ فِی الوَطَنِ ، فَإنِّی رَأَیتُ الغَرِیبَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ ، وَ العِزِّ ، فَإنِّی
رَأَیتُ الذَّلِیلَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ ، وَ الأمنِ ، فَإنِّی رَأَیتُ الخائِفَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ ، وَ
الشَّبابِ، فَإنِّی رَأَیتُ الهَرِمَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ ، وَ الصِّحَّةِ ، فَإنِّی رَأَیتُ السَّقِیمَ لا یَنتَفِعُ
بِعَیشٍ ، وَ مُعاشَرَةِ أهلِ الفَضلِ ، فَإنِّی رَأَیتُ الجاهِلَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ ، وَ حُسنِ الخُلقِ ،
فَإنِّی رَأَیتُ السَّیِّءَ الخُلق لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ ، وَ وُجُودِ الزَّوجَةِ المُوافِقَةِ ، فَإنِّی رَأَیتُ مَن لَم
یَتَّفِق لَهُ ذلِکَ لا یَنتَفِعُ بِعَیشٍ(1).
توانگرى، چون من دیدم که فقیر از زندگى خود نفعى نمىبرد، دوم اقامت
در وطن، چون دیدم غریب نفعى از زندگى نمىبرد، سوّم در عزّت چه
آنکه دیدم بر دلیل و خوار زندگى خوش نمىگذرد، چهارم در امنیّت چه
آنکه دیدم در ترس و هراس خوشى نیست، پنجم در جوانى، چه آنکه
دیدم پیرمرد از زندگى خود حظّى نمىبرد، ششم در صحّت، چه آنکه
دیدم مریض از زندگى خود بهرهاى نمىبرد، هفتم در معاشرت با اهل
فضل، چه آنکه دیدم شخص تنها حظّى ندارد، هشتم در خُلق خوش، چه
(1) فى «م» و «ش»: المقصود. و المعصوّ بالبهت: من ترکه الناس بالبهت علیه.
(2) الخصال: باب الخمسة ح 64، الحکمة الخالدة: 97.
(3) العقد الفرید 7 : 244، بهجة المجالس: 126 بعضه، و فیه: ما العیش، الکشکول 3 : 387.
آنکه دیدم بدخُلق از عمر خود بهرهاى نمىبرد، نهم در زن صالحه، چه
آنکه دیدم کسى که زن صالحه ندارد از زندگانى خود نفع نمىبرد.
وَ أوصى حَکِیمٌ وَلَدَهُ ، فَقالَ فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ : اعلَم یا بُنَیَّ أنَّ العَجَبَ کُلَّ العَجَبِ
لِتِسعَةٍ : لِمَن عَرَفَ اللّهَ تَعالى وَ لَم یُطِعهُ ، وَ لِمَن رَجا ثَوابَهُ وَ لَم یَعمَل ، وَ لِمَن خافَ عِقابَهُ
وَ لَم یَحتَرِز، وَ لِمَن عَلِمَ شَرَفَ العِلمِ وَ رَضِیَ لِنَفسِهِ الجَهلَ، وَ لِمَن صَرَفَ جَمِیعَ هِمَّتِهِ(1) إلىعِمارَةِ الدُّنیا مَعَ عِلمِهِ بِفَراقِهِ لَها ، وَ لِمَن لَهى عَنِ الآخِرَةِ وَ خَرَّبَ مُستَقَرَّهُ فِیها مَعَ عِلمِهِ
بِانتِقالِهِ إلَیها ، وَ لِمَن جَرى فِی مَیدانِ أمَلِهِ وَ هُوَ لا یَعلَمُ مَتى یَعثرُ بِأجَلِهِ ، وَ لِمَن غَفَلَ
عَنِ النَّظَرِ فِی عَواقِبِهِ وَ هُوَ یَعلَمُ أنَّهُ لا یُغفَلُ عَنهُ ، وَ لِمَن یَهنِئُهُ فِی دارِ الدُّنیا عَیشُهُ وَ
هُوَ لا یَدرِی إلى ماذا یَصِیرُ أمرُهُ(2).
تمام عجب براى نه نفر است: کسى بشناسد خداى خود را و اطاعت او
نکند، کسى که امید ثواب داشته باشد و عمل شایسته انجام ندهد، کسى که
از عذاب خدا بترسد ولى از گناهان دورى نکند، کسى بداند شرف علم را
امّا بپسندد براى خود جهل و نادانى را، کسى که صرف کند تمام همّت
خود را در آبادى دنیا با اینکه مىداند از آن مفارقت خواهد کرد، کسى که
غافل ماند و خراب کند آخرت خود را با آنکه به آنجا منتقل خواهد شد،
کسى که وارد میدان آرزوهایش مىشود با آنکه نمىداند کى اجل پاى او
را مىلغزاند، کسى که غافل است از نطر به عواقبش با اینکه مىداند از او
غافل نیستند، و کسى که گوارایش باشد عیش او در دنیا و حال آنکه
نمىداند کارش به کجا مىانجامد.
یا بُنَیَّ ، عَلَیکَ بِتِسعِ خِلالٍ تَسُدْ فِی النّاسِ وَ هِیَ: العِلمُ ، وَ الأدَبُ ، وَ الفِقهُ ، وَ
الأمانَةُ، وَ الوَقارُ ، وَ الحَزمُ ، وَ الحَیاءُ ، وَ الحِلمُ ، وَ الکَرَمُ(3).
(1) فی متن «آ»: نعمته، و فی حاشیتها: همّته.
(2) مجموعة ورّام بن أبی فراس 2 : 112.
اى پسرک من بر تو باد بر تو باد به نُه خصلت تا سیادت و آقایى یابى در
میان مردم: علم، ادب، فقه، امانتدارى، وقار و متانت، احتیاط در امور،
حیاء، حلم، کرم.
صُنْ یا بُنَیَّ تِسعَةً بِتِسعَةٍ : صُنْ عَقلَکَ بِالعِلمِ ، وَ جاهَکَ بِالحِلمِ ، وَ دِینَکَ بِمُخالَفَةِ
الهَوى ، وَ مُروَّتَکَ بِالعَفافِ ، وَ عِرضَکَ بِالکَرَمِ ، وَ مَنزِلَتَکَ بِالتَّواضُعِ ، وَ مَعِیشَتَکَ
بِحُسنِ التَّکَسُّبِ(1)، وَ نَهضَتَکَ بِتَرکِ العُجبِ ، وَ نِعَمَ اللّهِ عَلَیکَ بِالشُّکرِ(2).
جاهت را به حلم، دینت را به مخالفت هوى و هوس، مروّتت را به عفاف
و پاکى، آبروى خود را به کرم، منزلت خود را به تواضع، معیشت خود را
به حسن کسب و کار، قیام خود را در تحصیل مکارم به ترک عجب، و
نعمتهاى خود را به شکر .
وَ اعلَم یا بُنَیَّ ، أنَّ العُلَماءَ ما ذَمُّوا شَیئا مِثلَ ذَمِّهِم لِتِسعٍ : الکِذبُ ، وَ الغَضَبُ ، وَ
الجَزَعُ ، وَ الحَسَدُ ، وَ الخِیانَةُ ، وَ البُخلُ ، وَ العَجَلَةُ ، وَ سُوءُ الخُلقِ ، وَ الجَهلُ.
وَ لا مَدَحُوا شَیئا مِثلَ مَدحِهِم لِتِسعٍ : الصِّدقُ ، وَ الحِلمُ ، وَ الصَّبرُ ، وَ الرِّضا
بِالقِسمِ ، وَ الوَفاءُ ، وَ الکَرَمُ ، وَ التَّأَنِّی(3)، وَ حُسنُ الخُلقِ ، وَ العِلمُ .
نُه چیز: دروغ، غضب، جزع، حسد، خیانت، بخل، عجله، بدخلقى، نادانى.
و مدح نکردهاند چیزى را مثل مدح نُه چیز: راستگوئى، حلم، صبر، راضى
بودن به قسمت، وفا، کرم، تأنّى و تثبّت، خوش خلقى، علم.
وَ احذَرْ یا بُنَیَّ مُشاوَرَةَ تِسعَةٍ ، فَإنَّ الرَّأیَ عَنهُم عازِبٌ : البَخِیلُ ، وَ الجَبانُ ، وَ
الحَرِیصُ ، وَ الحَسُودُ ، وَ مُعَلِّمُ الصِّبیانِ ، وَ الکَثِیرُ القُعُودُ مَعَ النِّساءِ، وَ المُبتَلى بِامرَأَةٍ
(1) بهجة المجالس: 611 مثله.
(2) فی «أ» و «ق» : المکتسب.
(3) بهجة المجالس: 643 بعضه.
(4) فی «أ» التأبد، فی باقى النسخ: التأید.
سَلِیطَةٍ(1)، وَ ذُو الهَوى ، وَ الحاقِنُ(2).و حذر کن اى پسرک من از مشورت نمودن با نُه نفر که رأى از ایشان دور
است: بخیل، ترسو، حریص، حسود، مربّى اطفال، کسى که بسیار همنشین
زنان است، کسى که مبتلا به زنى پر زبان و فریاد زن است، صاحب هوى
و هوس، و کسى که بولش را زیاد حبس کرده.
(1) امرأة سلیطة: طویلة اللسان صَخّابة. الحاقن: المجتمع بوله کثیرا.
(2) البیان و التبیین: 136 و 252، مجموع الغرائب: 440.
باب
ذکر ما جاء فی عشرة
قالَ سَیِّدُنا رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : الإیمانُ فِی عَشَرَةِ أشیاءٍ: المَعرِفَةُ ، وَ الطّاعَةُ، وَ
العِلمُ، وَ العَمَلُ ، وَ الوَرَعُ ، وَ الاجتِهادُ ، وَ الصَّبرُ ، وَ الیَقِینُ ، وَ الرِّضا ، وَ التَّسلِیمُ ،
فَأیُّها فَقَدَ صاحِبهُ بَطَلَ نِظامُهُ(1).
که هر کدام مفقود شود نظام آن از هم مىپاشد: معرفت، اطاعت، علم،
عمل، ورع، اجتهاد، صبر، یقین، رضا، تسلیم.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : صِفَةُ العاقِلِ أن یَکُونَ فِیهِ عَشرُ خِصالٍ : الاُولى : أن یَحلُمَ عَمَّن
جَهِلَ عَلَیهِ، الثّانِیَةُ : أن یَتَجاوَزَ عَمَّن ظَلَمَهُ ، الثّالِثَةُ : أن یَتَواضَعَ لِمَن هُوَ دُونَهُ ،
الرّابِعَةُ : أن یُسابِقَ مَن قَرُبَ(2) فِی البِرِّ ، الخامِسَةُ : إذا أرادَ أن یَتَکَلَّمَ تَدَبَّرَ ، فَإن کانَخَیرا تَکَلَّمَ فَغَنِمَ ، وَ إن کانَ شَرّا سَکَتَ فَسَلِمَ ، السّادِسَةُ : إذا عُرِضَتْ لَهُ الفِتنَةُ
(1) کنز الفوائد للمؤلِّف 2 : 11، و أخرجه المجلسی فی البحار 66: 175 و 74: 170.
(2) کذا فی النّسخ، و فی الترجمة و المصدر: مَن فوقه.
استَعصَمَ بِاللّهِ تَعالى، وَ أمسَکَ عِندَها(1) یَدَهُ وَ لِسانَهُ ، وَ السّابِعَةُ : إذا رَأى فَضِیلَةًانتَهَزَها(2)، الثّامِنَةُ : ألاّ یُفارِقَهُ الحَیاءُ ، التّاسِعَةُ : ألاّ یُعرَفَ مِنهُ الخُنى(3)، العاشِرَةُ : ألاّیَقعُدَ بِهِ الحَصرُ(4)،(5).و نیز فرمود: عاقل کسى است که ده خصلت در او باشد: اوّل حلم و
شکیبائى نماید با کسى که جهالتى در حقّ او نموده. دوم عفو و گذشت
نماید از کسى که بر او ستم نموده. سوّم تواضع و فروتنى کند نسبت به
زیردستانش. چهارم سبقت جوید کسى را که قرین یا بالاتر از اوست در برّ
و نیکویى. پنجم هرگاه اراده تکلّم نماید اندیشه نماید اگر خیر و صلاح
باشد بگوید و غنیمت بیند، و اگر شرّ است خاموش ماند تا سالم بماند.
ششم هرگاه فتنهاى رخ دهد به خدا پناه برد و دست و زبان خود را
نگهدارد. هفتم هرگاه فضیلتى مشاهده کرد در تحصیل آن عجله نماید.
هشتم هرگز بىحیائى نکند. نهم فحش یا خیانت از او بروز نکند. دهم
تنگى سینه او را از کار نیک فرو ننشاند.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : ما عُبِدَ اللّهُ تَعالى إلاّ بِالعَقلِ ، وَ لا یَتُمُّ عَقلُ المَرءِ حَتّى یَکُونَ فِیهِ
عَشرُ خِصالٍ : الخَیرُ مِنهُ مَأمُولٌ ، وَ الشَّرُّ مِنهُ مَأمُونٌ ، یَستَقِلُّ کَثِیرَ الخَیرِ مِن عِندِهِ ، وَ
یَستَکثِرُ قَلِیلَ الخَیرِ مِن غَیرِهِ ، لا یَتَبَرَّمُ مِن طَلَبِ الحاجَةِ ، وَ لا یَسأَمُ مِن طَلَبِ العِلمِ
(1) فی «م» و «ش»: عنها.
(2) فی «أ»: شهّرها فی «ش» أشهرها. الانتهاز: الاغتنام.
(3) فی «أ»: الخیانة، فی «م» و «ش»: لا یبدی. الخَنى: الفحش فی الکلام.
(4) فی «ق»: الخصم، فی «م» و «ش»: الحرص. حصر الرجل: ضاق صدره.
(5) تحف العقول: 28، مجموعة ورّام 2 : 246، بحار الأنوار 1: 29. و زاد فی التحف: و صفة
الجاهل أن یظلم من خالطه، و یتعدّى على من هو دونه، و یتطاول على من هو فوقه، کلامه
بغیر تدبُّر، إن تکلّم أثم، و إن سکت سها، و إن عرضت له فتنةٌ سارع إلیها فأردَتْه، و إن رأى
فضیلةً أعرض و أبطأ عنها، لا یخاف ذنوبه القدیمة، و لا یرتدع فیما بقی من عمره من الذنوب،
یتوانی عن البرّ و یبطئ عنه، غیر مکترثٍ لما فاته من ذلک أو ضیّعه، فتلک عشر خصالٍ من
صفة الجاهل الّذی حُرِم العقل.
طُولَ عُمرِهِ ، الفَقرُ أحبُّ إلَیهِ مِنَ الغِنى ، وَ الذُّلُّ أحَبُّ إلَیهِ مِنَ العِزِّ(1)، نَصِیبُهُ مِنَ الدُّنیاالقُوتُ ، وَ العاشِرَةُ : لا یَرى أحَدا مِنَ النّاسِ إلاّ قالَ : هُوَ خَیرٌ مِنِّی(2).و نیز فرمود: عبادت نشده خداى تعالى مگر به عقل، و عقل آدمى کامل
نمىشود مگر آنکه داراى ده خصلت باشد: مردم به خیر امیدوار باشند، از
شرّ او در امان باشند، خیرِ زیادِ خود را کم شمارد، خیر کم مردم را زیاد
شمرد، دلگیر نشود از طلب حاجت، ناراحت نشود از طلب علم در مدّت
عمرش، فقر نزد او بهتر باشد از غنى، ذلّت با خدا نزد او بهتر باشد از عزّت
با غیر خدا، بهره او از دنیا قوتش باشد، و احدى را نبیند مگر آنکه گوید او
از من بهتر است.
وَ قالَ علیهالسلام : فَضائِلُ الأخلاقِ عَشَرَةٌ : صِدقُ الحَدِیثِ ، وَ صِدقُ المَوَدَّةِ ، وَ
نَصِیحَةُ النّاسِ ، وَ إعطاءُ السّائِلِ ، وَ المُکافاةُ بِالصَّنائِعِ ، وَ أداءُ الأمانَةِ ، وَ صِلَةُ الرَّحِمِ
، وَ التَّذَمُّمُ لِلْجارِ(3) ، وَ قِرَى الضَّیفِ(4) ، وَ الحَیاءُ وَ هُوَ رَأسُهُنَّ(5).
دوستى، خیر خواهى مردم، بخشش به سائل و نیازمند، جبران نیکى
نمودن، ردّ کردن امانت، صله رحم، حفظ حرمت همسایه، مهمان نوازى
کردن، حیا و شرم که آن در رأس همه اینها قرار دارد.
وَ قالَ صلىاللهعلیهوآلهوسلم : العافِیَةُ فِی عَشَرَةِ أشیاءٍ : تِسعَةٌ مِنها فِی الصَّمتِ إلاّ عَن ذِکرِ اللّهِ
(1) قال الشیخ عبّاس القمی فی هامش الترجمة: لابدّ أن یُقیَّد إطلاق هاتین الخصلتین. أقول: فی
الکافی: الذلُّ أحبّ إلیه مع اللّه من العِزّ مع غیره.
(2) الکافی 1 : 18، الخصال: باب العشرة ح 17، تحف العقول: 443، روضة الواعظین 1 : 7،
مجموعة ورّام 2 : 35 ، 112، 182، إرشاد القلوب 1 : 197.
(3) التذمُّم للجار: هو أن یحفظ ذِمامه أی حقّه.
(4) قَرى الضیفَ: أضافه.
(5) الکافی 2 : 56، الخصال: باب العشرة ح 11، أمالی المفید: 226، أمالی الطوسی 1 : 9،
الجعفریات: 151.
تَعالى، وَ العاشِرَةُ فِی تَرکِ مُجالَسَةِ السُّفَهاءِ(1).و نیز فرمود: عافیت در ده چیز است: نُه تاى آن در سکوت از غیر ذکر
خداست، و دهم در ترک مجالست و همنشینى با سفیهان و بى خردان
است.
وَ رُوِیَ عَن أمِیرِالمُؤمِنِینَ علیهالسلام أنَّهُ قالَ : أفضَلُ ما تَوَسَّلَ بِهِ المُتَوَسِّلُونَ عَشَرَةُ
أشیاءٍ: الإیمانُ بِاللّهِ تَعالى وَ بِرَسُولِهِ ، وَ هُوَ کَلِمَةُ الإخلاصِ ؛ وَ الجَهادُ فِی سَبِیلِ اللّهِ
تَعالى، فَإنَّهُ حِفظُ المِلَّةِ ؛ وَ إقامَةُ الصَّلاةِ ، فَإنَّهَا الفِطرَةُ ؛ وَ إیتاءُ الزَّکاةِ ، فَإنَّها مِن
فَرائِضِ اللّهِ تَعالى ؛ وَ الصَّومُ ، فِإنَّهُ جُنَّةٌ مِن عَذابِ اللّهِ تَعالى ؛ وَ حَجُّ البَیتِ ، فَإنَّهُ مِنفاةٌ
لِلفَقرِ ، وَ مدحَضَةٌ لِلذَّنبِ ؛ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ ، فَإنَّها مِثراةٌ لِلمالِ ، مِنساةٌ لِلأجَلِ ؛ وَ صَدَقَةُ
السِّرِّ ، فَإنَّها تُذهِبُ الخَطِیئَةَ ، وَ تُطفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ ؛ وَ صَنائِعُ المَعرُوفِ ، فَإنَّها تَدفَعُ
مِیتَةَ السُّوءِ، وَ تَقِی مَصارِعَ الهَوانِ ؛ وَ الصِّدقُ ، ألا فَاصدُقُوا ، فَإنَّ اللّهَ مَعَ مَن صَدَقَ(2).
بهتر از ده چیز توسّل نکردهاند: ایمان به خدا و پیغمبرش که آن کلمه
اخلاص است، جهاد در راه خدا که آن حفظ ملّت است، اقامه نماز که آن
فطرت است، زکات دادن که آن از فرائض الهى است، روزه گرفتن که آن
سپرى است از عذاب خدا، حجّ خانه خدا که آن نافى فقر و زائل کننده
گناهان است، صله رحم که زیاد کننده مال و تأخیر اندازنده اجل است،
صدقه پنهانى که گناه را از بین مىبرد و غضب پروردگار را خاموش
مىکند، احسان و نیکى که از مردن به حالت و هیئت بد جلوگیرى مىکند،
و پرتگاههاى ذلّت و خوارى حفظ مىکند، و راستگوئى، پس راست
بگوئید که خدا با راستگویان است.
(1) الخصال: باب العشرة ح 24، ثواب الأعمال 1 : 212، کنز الفوائد 2 : 14، نزهة الناظر:
28، مجموعة ورّام 2 : 112.
(2) الفقیه 1 : 205، أمالی الطوسی1 : 220، تحف العقول: 149، تاریخ الیعقوبی2 : 96. منساة
من نسأ اللّه أجله و فی أجله أی أخّره، و کذا مثراة من الثّروة: کثرة المال. و منفاة من النّفی.
وَ وَصَفَ علیهالسلام اللِّسانَ بِما لَم یُسبَق إلَیهِ مِن البَیانِ ، فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ إنَّ فِی
الإنسانِ عَشرُ خِصالٍ یُظهِرُها لِسانُهُ : شاهِدٌ یُخبِرُ عَنِ(1) الضَّمِیرِ ، وَ حاکِمٌ یَفصِلُ بَینَالخِطابِ ، وَ ناطِقٌ یُرَدُّ بِهِ الجَوابُ ، وَ مُخبِرٌ یُعرَفُ بِهِ الصَّوابُ ، وَ شافِعٌ تُدرَکُ بِهِ
الحاجَةُ، وَ واصِفٌ تُعرَفُ بِهِ الأشیاءُ، وَ واعِظٌ یَنهى عَنِ القَبِیحِ، وَ مِعَنٌّ(2) یُحمَدُ بِهِالإخوانُ ، وَ حاضِرٌ تُحَلُّ بِهِ(3) الضَّغائِنُ ، وَ مُونِقٌ(4) یَلهى بِهِ الأسماعُ(5).
است، فرمود: در انسان ده خصلت است که : آن شاهدى است که خبر
مىدهد از باطن، حاکمى است که جدا مىکند بین خطابها، ناطقى است
که به آن جواب داده مىشود، خبر دهندهاى است که شناخته مىشود به
آن حقّ و صواب، شفیعى است که رسیدن به حاجت را آسان مىکند،
توصیف کنندهاى است که شناخته مىشود به آن اشیاء، واعظى است که
نهى مىنماید از زشتیها، خطیب یا مغنّى است که ستایش مىشود به آن
دوستان، شاهد یا حامدى است که ظاهر یا گشوده مىشود به آن کینهها، و
رونق دهنده یا به عجب درآورندهاى است که مشغول مىشوند به آن
گوشها.
وَ جاءَ عَنِ الأئِمَّةِ علیهمالسلام إنَّ النُّشرَةَ(6) فِی عَشَرَةِ أشیاءٍ : المَشیُ ، وَ الرُّکُوبُ، وَالارتِماسُ فِی الماءِ ، وَ النَّظَرُ إلَى الخُضرَةِ ، وَ الأکلُ وَ الشُّربُ ، وَ النَّظَرُ إلَى المَرأَةِ
(1) فی «م» و «ش»: به.
(2) کذا فی النسخ، و هو بمعنى الخطیب. فی بعض المصادر: مغنٍّ من الغناء، و فی الکافی و تحف
العقول: و معزٍّ یسکن به الأحزان. و هو من التعزیة أی التسلیة .
(3) فی «م» و «ش» : و حاصل تجلى به الضغائن. و فی تحف العقول: حامد ...
(4) فی «ق»: مرنق و هو من الرَوْنَق: الصفاء.
(5) الکافی 8 : 20. و تحف العقول : 94 فی الخطبة المعروفة بالوسیلة، البیان و التبیین: 250 من
بعض البلغاء، بحار الأنوار 77 : 283.
(6) النُشرة: الرقیة من المرض و الجنون، و المراد ما یزیل الهموم و الأحزان.
الحَسناءِ، وَ الجَماعُ ، وَ السِّواکُ ، وَ غَسلُ الرَّأسِ بِالخَتمِیِ ، وَ مُحادَثَةُ الرِّجالِ(1).و از معصومین علیهمالسلام روایت شده که ده چیز افسونى است که غم و غصّه را
برطرف مىکند: راه رفتن، سوارکارى، شنا کردن و غوطه خوردن، نظر
کردن به سبزهزار، خوردن و آشامیدن، نظر کردن به زن زیبا، جماع کردن،
مسواک نمودن، شستن سر با خطمى، سخن گفتن با بزرگان.
وَ رُوِیَ عَنِ ابنِ عَبّاسٍ رحمهالله قالَ : إنَّ اللّهَ تَعالى جَعَلَ البَرَکَةَ فِی عَشَرَةِ أشیاءٍ :
فَتِسعَةٌ مِنها فِی التِّجارَةِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ الأشیاءِ(2).
وَ جَعَلَ الحِلمَ عَشَرةَ أجزاءٍ : تِسعَةٌ فِی قُرَیشٍ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ الکَرَمَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی العَرَبِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ الغیرة عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی العَرَبِ ، وَ واحِدَةٌ فِی جَمِیعِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ الغَیَّ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی الأکرادِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ المَکرَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی القِبطِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ الجَفاءَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی البَربَرِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ اللَّجاجَةَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی الرُّومِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ الصَّناعَةَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی الصِّینِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
(1) الخصال: باب العشرة ح 37 و 38، المحاسن: 14. أقول: و جاء عن الأئمّة(ع) أشیاء آخر
تذهب بالهمّ کغسل الرأس بالسدر، و غسل الثیاب، و أکل العنب الأسود، و السفرجل، و
المویز، و لحم الدرّاج، و ذکر لا حول و لا قوة إلاَّ باللّه، و ذکر الموت و القبر، و رکعتین من
الصلاة، و تقدَّم فی باب الستة ما ینفی الحزن أیضا فراجع.
و روی عنهم(ع) أشیاء یتولّد منها الغمّ کالبول فی الماء راکدا، و لبس السراویل قائما، و العمامة
قاعدا، و قصّ شعر اللحیة، و الأظفار بالأسنان، و النَّوم على الوجه منبطحا، و اللّعب
بالخصیة، و الاستنجاء بالیمین، و القعود على عتبة الباب، و الأکل بالشمال، و مسح الوجه
بالأذیال، و خیاطة الثوب على البدن، و المشی بین الأغنام، و بین المرأتین، و على قشر
البیض، و فیما بین القبور، و الضحک بینها.
(2) الخصال: باب العشرة ح 34، و فیه: و العشر الباقی فی الجلود ـ الغنم.
وَ جَعَلَ الشَّهوَةَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی النِّساءِ ، وَ واحِدَةٌ فِی الرِّجالِ(1).
وَ جَعَلَ العَمَلَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی الأنبِیاءِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ الحَسَدَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی الیَهُودِ(2)، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ.
وَ جَعَلَ النِّکاحَ عَشَرَةَ أجزاءٍ : فَتِسعَةٌ مِنها فِی العَرَبِ ، وَ واحِدَةٌ فِی سائِرِ النّاسِ. در قوم بربر و یک جزء در باقى مردم.
و لجاجت را ده جزء، نُه جزء در رومیان و یک جزء در باقى مردم.
و صناعت را ده جزء، نُه جزء در چینیان و یک جزء در باقى مردم.
و شهوت را ده جزء نموده، نُه جزء در زنان و یک جزء در مردان.
و عمل را ده جزء، نُه جزء در پیغمبران و یک جزء در باقى مردم.
و حسد را ده جزء کرده، نُه جزء در یهود و یک جزء در باقى مردم.
و نکاح را ده جزء نموده، نُه جزء در عرب و یک جزء در باقى مردم.
وَ قالَ بَعضُهُم: صَحِبتُ حَکِیما، فَحَفِظتُ عَنهُ عَشَرا تَصلَحُ لِعَشَرةٍ: بِاحتِمالِ المُؤَن(3)یَجِبُ السُّؤْدَدُ ، وَ بِصالِحِ الأخلاقِ تَزکُو الأعمالُ ، وَ بِالإفضالِ تَعظُمُ الأقدارُ ، وَ
بِالنَّصَفَةِ یَکثُرُ الواصِفُونَ ، وَ بِعَدلِ المَنطِقِ یَجِبُ التَّقَدُّمُ ، وَ بِکَثرَةِ الصَّمْتِ تَکُونُ الهَیْبَةُ،
وَ بِحُسنِ الخُلقِ یَطِیبُ العَیشُ ، وَ بِحُسنِ التَّأَنِّی تَسهُلُ المَطالِبُ، وَ بِإجالَةِ الفِکرِ یُستَفادُ
الرَّأیُ، وَ بِلِینِ کَنَفِ المُعاشَرَةِ تَدُومُ المَوَدَّةُ(4).
(1) الخصال: باب العشرة ح 28، أقول: فی الفقیه عن أبیجعفر(ع) أنّ ذلک فی نساء بنیاُمیّة، و
فی بنیهاشم و شیعتهم عکس ذلک .
(2) فی «ق»: الفقهاء.
(3) المُؤَن جمع المُؤْنة و المَؤونَة: الشدّة و الثقل. و السُوْدَد و السُؤْدُد: الشرف و المجد.
(4) نهج البلاغة: 508 بعضها، نزهة الناظر: 20 مثله عن علی (ع)، مجموع الغرائب: 440.
یکى گفته: با حکیمى ملازمت و مصاحبت کردم و از او ده چیز به خاطر
سپردم: با تحمّل سختیها آقائى و سیادت بدست مىآید، یعنى حلم و
بردبارى و تحمّل بدیهاى مردم نشان لیاقت است، با خصلتهاى شایسته
اعمال پاک و خالص مىشود، با فضل و احسان قدر و منزلت بالا مىرود،
با عدل و انصاف زیاد مىشوند ستایشگران، با میانه روى در سخن و حسن
منطق لازم مىشود تقدّم و جلو افتادن، با سکوت بسیار حاصل مىشود
هیبت، با خوش اخلاقى گوارا مىشود زندگى، با تأنّى و عجله نکردن
آسان مىشود مطالب، با بکار انداختن فکر حاصل مىشود رأى و نظر، و
با نرمى و ملایمت در معاشرت دوام پیدا مىکند دوستى.
وَ قالَ لُقمانُ : إنَّ مِن أخلاقِ الحَکِیمِ عَشَرةً : الوَرَعُ ، وَ العَدلُ ، وَ الفِقهُ ، وَ
الإحسانُ ، وَ التَّقوِیمُ(1)، وَ التَّیَقُّظُ(2)، وَ التَّحَفُّظُ ، وَ التَّذَکُّرُ ، وَ الحَذَرُ ، وَ حُسنُ القَصدِ .
احسان، استوارى یا عفو، بیدارى و هوشیارى، تحفّظ، التفات و تذکّر،
حذر کردن، و میانه روى.
وَ أوصى بَعضُ المُلُوکِ لِمَن خَلَّفَهُ عَلى ناحِیَةٍ ، فَقالَ : اُوصِیکَ بِعَشرِ خِصالٍ :
اُوصِیکَ بِتَقوَى اللّهِ رَبِّکَ ، فَإنَّکَ إن تَتَّقِهِ یَهدِکَ وَ یَکفِکَ ، وَ یَرضَ عَنکَ ، وَ مَتى أرضى
عَبدٌ رَبَّهُ أرضاهُ ، وَ آمُرُکَ أن لا تَعجَلَ فِیما لا تَخافُ مِنهُ الفَوتَ ، فَإنَّ العَجَلَةَ تُورِثُ
النَّدامَةَ ، وَ إذا شَکَکتَ فَشاوِرْ یَصِحَّ لَکَ أمرُکَ ، وَ إذَا اتَّهَمتَ فَاستَدِلَّ(3)، وَ إذَااستَکفَیتَ فَاختَبِر ، وَ إذا قُلتَ فَاصدُقْ ، وَ إذا وَعَدتَ فَلا تُخلِفْ ، وَ إذا وَقَعتَ(4) عَلىحَقٍّ فَأنفِذْ ، وَ لا یَکُنِ الإفراطُ مِن شَأنِکَ فِی نَوالٍ وَ لا نَکالٍ ، فَإنَّهُ فِی النَّوالِ یُجحِفُ
بِکَ ، وَ فِی النَّکالِ یُؤثِمُکَ ، وَ اضبِط حاشِیَتَکَ ، فَإنَّکَ إن ضَبَطتَها ضَبَطتَ ناصِیَتَکَ .
(1) فی «م» و «ش» : العفو.
(2) فی «أ»: القسط.
(3) فی «أ» و «ق»: فاستبدل.
(4) فی «ق»: وقفت.
بعضى از ملوک یکى از والیان خود را سفارش کرد و گفت: وصیّت مىکنم
تو را به ده خصلت: به تقوى و پرهیزکارى که در آن صورت خداوند تو را
راهنمائى کند و امورت را کفایت نماید و از تو خوشنود شود و اگر بندهاى
پروردگارش را خوشنود سازد خدا هم او را خوشنود مىسازد. و امر
مىکنم تو را که عجله نکنى در آنچه مىترسى فوت شود زیرا عجله باعث
پشیمانى مىگردد. و هرگاه در امرى شکّ کردى مشورت کن تا از دو دلى
خارج شوى. و هرگاه به چیزى متّهم شدى مسامحه مکن و استدلال در ردّ
آن نما، و هرگاه خواستى امرى را به کسى واگذار کنى او را امتحان کن، و
هرگاه سخنى گفتى راست بگو، و هرگاه وعدهاى نمودى به آن وفا کن، و
هرگاه به حقّ و حقیقت رسیدى درنگ نکن، و از افراط و زیاده روى در
عطا و عقاب پرهیز کن که آن در عطا موجب اجحاف و در عقاب موجب
گناه مىشود. و اطرافیانت را کنترل کن که در آن صورت خودت نیز کنترل
خواهى شد.
وَ أوصى حَکِیمٌ بَعضَ أولادِهِ ، فَقالَ : احفَظْ عَنِّی عَشَرَةَ فُصُولٍ : لا تَقبَلِ الرِّیاسَةَ
عَلى أهلِ مَدِینَتِکَ البَتَّةَ ، وَ لا تَتَهاوَنْ بِالأمرِ الصَّغِیرِ إذا یَقبَلُ الَّنماءَ ، وَ لا تَلاجَّ(1) رَجُلاًغَضبانَ ، فَإنَّکَ تُقلِقُهُ بِاللَّجاجِ ، وَ لا تَجمَعْ فِی مَنزِلِکَ نَفسَینِ تَتَنازَعانِ فِی الغَلَبَةِ ، وَ لا
تَفرَحْ بِسَقطَةِ غَیرِکَ ، فَإنَّکَ لا تَدرِی مَتى یَحدُثُ الزَّمانُ بِکَ ، وَ لا تَنفَخْ فِی وَقتِ الظَّفَرِ
، فَإنَّکَ لا تَدرِی کَیفَ یَدُورُ عَلَیکَ الزَّمانُ ، وَ لا تَهزِلْ بِمَنطِقِ غَیرِکَ ، فَإنَّ المَنطِقَ لا
تَملِکُهُ ، وَ تَلقَ الخَطاءَ مِنَ النّاسِ بِنَوعِ الصَّوابِ الَّذِی فِی جَوهَرِکَ ، وَ لا تَبذِلَنَّ جَمِیعَ
مَوَدَّتِکَ لِصَدِیقِکَ ، وَ صَیِّرِ الحَقَّ أبَدا أمامَکَ ، فَإنَّکَ تَسلَمُ دَهرَکَ ، وَ لا تَزالُ حُرّا(2).
بسپار: ریاست بر اهل شهرت را البتّه قبول نکن، نسبت به هر چیز
کوچکى که قابل ریشه دار شدن است بى اعتنا نباش، لجاجت نکن با
(1) فی «ق» : لا تلاح بالحاء .
(2) کنز الفوائد للمؤلِّف 2 : 165، أعلام الدِّین: 155 عن أفلاطون.
شخص غضبناک که باعث تحریک او مىشود، دو طرف نزاع را در خانهات
جمع نکن که با هم معارضه نمایند، از سقوط و لغزش دیگران شادمان
نشو که نمىدانى زمانه کى به سراغ تو خواهد آمد، هنگام پیروزى باد به
دماغت نینداز چون نمىدانى روزگار چگونه بر تو خواهد چرخید، سخن
کسى را به تمسخر نگیر چون مهار سخن مشکل است، با خطاى دیگران
بر وجه صحیحى که در جوهر توست برخورد کن، تمام دوستى خود را
براى رفیقت آشکار نکن، حقّ و حقیقت را همیشه نصب العین خود قرار
بده تا در زمانه سالم و آزاده باشى.
وَ أوصى حَکِیمٌ ابنَهُ ، فَقالَ : یا بُنَیَّ اُوصِیکَ بِعَشَرَةِ أشیاءٍ : لا تَستَکثِرَنَّ مِن
عَیبٍ، فَإنَّهُ مَن أکثَرَ مِن شَیءٍ عُرِفَ بِهِ ، وَ لا تَأسَفْ عَلى إثمٍ ، فَإنَّهُ شَیءٌ وُقِیتَهُ(1)، وَأقلِل مِمّا یَشِینُ تَزدَدْ مِمّا یَزِینُ ، وَ إذا عَرَفتَ قُبحَ أمرٍ فَتَوَقَّه ، وَ إیّاکَ وَ مُخالَطَةَ السَّفَلَةِ ،
فَإنَّهُم یُغرُونَ وَ لا یُسدُونَ(2) فَتُعاب بِاستِصحابِهِم ، وَ لَن تُحمَدَ عَلَى اصطِناعِهِم ، وَ لاتَتَجاوَز بِالاُمُورِ حُدُودَها ، وَ إذا أنکَرتَ أمرَکَ فَأمسِکْ ، وَ جانِبْ هَواکَ ، فَإنَّهُ أضَرُّ
مَا اتَّبَعتَ ، وَ اعمَلْ بِالحَقِّ ، فَإنَّهُ لا یَضِیقُ مَعَهُ شَیءٌ ، وَ لا یَتعَبُ فِیهِ عاقِلٌ ، وَ لیَکُنْ
خَوفُ بِطانَتِکَ(3) لَکَ أشَدَّ مِن اُنسِهِم بِکَ .
مىکنم تو را به ده چیز: هیچ عیبى را زیاد مرتکب نشو زیرا هر که کارى را
بسیار مرتکب شود معروف به همان مىشود، هیچگاه بر گناه و معصیت
افسوس نخور، عیب و زشتیهاى خود را کم کن محاسن و زیبائیهاى تو
زیاد مىشود، هرگاه قبح و زشتى چیزى را فهمیدى از آن پرهیز کن، از
مخالطت و نزدیک شدن به ناکسان پرهیز کن زیرا آنها به هوس مىاندازند
امّا نمىبخشند پس بر تو خورده گیرند همراهى با ایشان را و ستوده
(1) فی «ق»: شین و فتنة.
(2) یغرون و لا یُسدون: یحضُّون و یولعون و لا یُحسنون.
(3) بِطانة الرّجل: أهله و خاصّته.
نمىشوى بر احسان به ایشان، در هر امرى از حدّ آن تجاوز نکن، هرگاه
منکر دیدى امرت را از آن دست بردار، از هوى و هوس خود صرف نظر
کن که آن مضرّترین چیزى است که پیروى مىکنى، به حقّ عمل کن که
چیزى با آن در مضیقه نیست و عاقلى از آن در رنج نیست، چنان کن که
اهل و عیالت ترسشان بیشتر از اُنسشان به تو باشد.
وَ احفَظْ عَنِّی عَشرا: اعلَمْ أنَّ الصِّدقَ قُوَّةٌ ، وَ الکِذبَ عَجزٌ ، وَ السِّرَّ أمانَةٌ ، وَ
الجِوارَ قَرابَةٌ ، وَ المَعرِفَةَ صِداقَةٌ ، وَ العَمَلَ تَجرِبَةٌ ، وَ الخُلقَ عِبادَةٌ ، وَ الصَّمتَ زَینٌ ، وَ
الشُحَّ فَقرٌ، وَ السَّخاءَ غِنىً(1).
است، و دروغ باعث عجز و ناتوانى است، و رازها امانتند، و همسایگان
بمنزله خویشاوندند، معرفت و شناخت صداقت است، عمل تجربه
(1) هنا یوجد فی «م» و «ش» هذا الحدیث: وَ قالَ رَسُولُ اللّهِ علیهمالسلام : إذا ظَهَرَ فِی اُمَّتِی عَشرُ
خِصالٍ ابتَلاهُمُ اللّهُ بِعَشَرةٍ: إذا مَنَعُوا الزَّکاةَ ماتَتِ المَواشِی، وَ إذا مَنَعُوا الصَّدَقاتِ کَثُرَتِ
الأمراضُ، وَ إذا أکَلُوا الرِّبا کَثُرتِ الزَّلاّتُ، وَ إذا جارَتِ السَّلاطِینُ ابتَلاهُمُ اللّهُ بِالعَدُوِّ، وَ إذا
حَکَمُوا بِغَیرِ عَدلٍ ارتَفَعَتِ البَرَکاتُ، وَ إذا تَعَدّوا عَن حُدُودِ اللّهِ سَلَّطَ اللّهُ عَلَیهِمُ القَتلَ، وَ إذا
بَخَسُوا المِیزانَ سَلَّطَ اللّهَ عَلَیهِمُ النَّقصَ.
کذا، و هی سبعة، أقول و تقدّم مثله فی باب الخمسة و التسعة، و ممّا یقوی أنَّه لم یکن فی الأصل،
وقوعه هنا أی فی أثناء کلمات الحکماء و هو خلاف نسج الکتاب فی سائر الأبواب.
حضرت رسول خدا علیهمالسلام فرمود: هرگاه آشکار شود در بین امّت من ده چیز
خدا هم مبتلا مىکند آنها را به ده چیز: هرگاه زکات نپردازند چهارپایان
مىمیرند، و هرگاه صدقات را نپردازند بیماریها زیاد شود، هرگاه ربا زیاد
شود لغزشها زیاد مىشود، هرگاه سلاطین جور و ستم نمایند مبتلا مىشوند
به دشمن، هرگاه به غیر عدالت حکم کنند برکات برچیده شود، هرگاه از
حدود خدا تجاوز شود مسلّط مىکند بر آنها کشته شدن را، هرگاه کم
فروشى کنند مسلّط مىکند خدا بر آنها نقص در جان و مال را. البتّه این
هفت تا شد.
است، خلق نیکو عبادت است، سکوت زینت آدمى است، بخل و طمع
یک نوع فقر است، سخاوت توانگرى است.
وَ(1) ذَکَرُوا أنَّ جارِیَةً مِنَ العَرَبِ زُوِّجَتْ ، فَلَمّا أرادُوا حَملَها إلى زَوجِها دَخَلَتْعَلَیها اُمُّها تُوصِیها ، فَقالَتْ لَها : یا بُنَیَّةُ ، إنَّ الوَصِیَّةَ لَو تُرِکَتْ لِفَضلٍ فِی أدَبٍ ، أو
مَکرُمَةٍ فِی حَسَبٍ لَتَرکتُ ذلِکَ مِنکَ ، وَ لَزَوَیتُهُ عَنکَ ، وَ لکِنَّها تَذکِرَةٌ لِلعاقِلِ ، وَ مُنَبِّهَةٌ
لِلغافِلِ .
یا بُنَیَّةُ ، إنَّهُ لَوِ استَغْنَت امرَأةٌ عَن زَوجٍ لَکُنتَ أغَنَى النّاسِ عَنهُ ، وَ لکِن لِلرِّجالِ
خُلِقَ النِّساءُ کَما خُلِقَ الرِّجالُ لَهُنَّ .
یا بُنَیَّةُ ، إنَّهُ قَد فارَقْتِ الوَکْرَ الَّذِی مِنهُ خَرَجتِ ، وَ تَرَکْتِ الوَطَنَ الَّذِی مِنهُ
دَرَجتِ ، وَ صِرتِ إلى وَکْرٍ لَم تَعرِفِیهِ ، وَ قَرِینٍ لَم تَألَفِیهِ ، أصبَحَ بِمِلکِهِ إیّاکَ عَلَیکَ
مَلِیکا ، فَکُونِی لَهُ أمَةً یَکُن لَکِ عَبدا ، وَ احفَظِی عَنِّی خِصالاً عَشرا تَکُنَّ لَکِ دَرَکا(2) وَذُخْرا.
فَأمَّا الاُولى وَ الثّانِیَةُ : فَالصُّحبَةُ لَهُ بِالقَناعَةِ ، وَ المُعاشَرَةِ لَهُ بِحُسنِ السَّمعِ وَ
الطّاعَةِ ، فَإنَّ القَناعَةَ راحَةُ القَلبِ ، وَ السَّمعَ وَ الطّاعَةَ رِضَى الرَّبَّ .
وَ أمَّا الثّالِثَةُ وَ الرّابِعَةُ : فَالتَّعَهُّدُ لِمَوضِعِ عَینِهِ ، وَ التَّفَقُّدُ لِمَوضِعِ أنفِهِ ، فَلا تَقَع
عَینُهُ مِنکِ عَلى قَبِیحٍ ، وَ لا یَشُمَّ أنفُهُ مِنکِ إلاّ أطیَبَ رِیحٍ ، وَ اعلَمِی أنَّ الکُحلَ أحسَنُ
الحُسنِ المَوجُودِ، وَ الماءَ أطیَبُ الطِّیبِ المَفقُودِ .
وَ أمَّا الخامِسَةُ وَ السّادِسَةُ : فَالتَّعَهُّدُ لِوَقتِ طَعامِهِ، وَ الهُدُوءُ لِوَقتِ مَنامِهِ، فَإنَّ
حَرارَةَ الجُوعِ مُلهِبَةٌ ، وَ إنَّ تَنغِیصَ النَّومِ مُغضِبَةٌ .
(1) سقطت هذه الوصیّة برأسها من «م» و «ش».
(2) فی «ق»: ذکرا.
وَ أمَّا السّابِعَةُ وَ الثّامِنَةُ : فَالاحتِفاظُ بِبَیتِهِ وَ مالِهِ ، وَ الإرعاءُ عَلى حَشَمِهِ وَ
عِیالِهِ، فَإنَّ الاحتِفاظَ بِالمالِ مِن حُسنِ التَّقدِیرِ، وَ الإرعاءَ عَلَى الحَشَمِ وَ العِیالِ مِن
حُسنِ التَّدبِیرِ.
وَ أمَّا التّاسِعَةُ وَ العاشِرَةُ : فَلا تُفشِی لَهُ سِرّا ، وَ لا تَعصِی لَهُ أمرا ، فَإنَّکِ إن
أفشَیتِ سِرَّهُ لَم تَأمَنِی غَدْرَهُ ، وَ إن عَصَیتِ أمرَهُ أوغَرتِ صَدرَهُ(1).
یَکُونُ لَکِ إکراما ، وَ أحسَنَ ما تَکُونِینَ لَهُ مُوافِقَةً أطوَلُ ما یَکُونُ لَکِ مُرافِقا .
وَ اعلَمِی یا بُنَیَّةُ ، أنَّکِ لَن تَصِلِی إلى ذلِکَ حَتّى تُؤَثِّرِی رِضاهُ عَلى رِضاکِ ، وَ
هَواهُ عَلى هَواکِ فِیما أحبَبتِ وَ کَرِهتِ ، وَ عَلَیکِ أن تُؤَثِّرِی الضَّنکَ عَلَى الدَّعَةِ(3)، وَالضِّیقَ عَلَى السِّعَةِ، وَ اللّهُ تَعالى مَعَکِ، وَ هُوَ بِلُطفِهِ یَختَرُ لَکِ(4).
خانه شوهر برند مادرش نزد او آمد تا سفارشاتى را به او گوشزد کند پس
گفت: اى دخترک من، اگر بنا بود کسى را بجهت فضیلت و کرامتش
سفارش نکنند حتما آن تو بودى و من سفارشت نمىکردم، لکن تذکّر و
نصیحت براى عاقل یادبود است و براى غافل مایه بیدارى و هوشیارى، و
بدان اى دخترک من، اگر بنا بود که دخترى از شوهر بىنیاز باشد آن تو
بودى و لکن زنان از براى مردان خلق شدهاند همانطور که مردان براى
زنان آفریده شدهاند.
(1) أوغرت صدره: أوقدت غیظه.
(2) التَرِح: الکثیر الغمّ.
(3) الضَنْک على الدَعَة: الضیق على خفض العیش.
(4) العقد الفرید 7 : 90، شرح نهج البلاغة 18 : 333، أعلام الدِّین: 188.
اى دخترک من، همانا تو از لانه و وطن خود مفارقت کردى و به سوى
آشیانهاى که آن را نمىشناسى و همنشینى که با او اُنس و اُلفت نگرفتهاى
مىروى همو که اکنون با مهریه حقّى بر تو پیدا کرده پس کنیز او باش تا او
هم برده و غلام حلقه بگوش تو باشد، و بخاطر بسپار از من ده خصلت را
که یادگار و گنج گرانبهائى است براى سعادت و دوام زندگیت.
اوّل آنکه در خانه شوهرت به قناعت رفتار کن که قناعت سبب
راحتى دل و آسودگى خاطر است.
دوم آنکه حرف شوهرت را بشنو و امر او را اطاعت کن، زیرا حرف
شنوى و اطاعت از شوهر موجب رضا و خوشنودى خداوند متعال است.
سوّم آنکه پیوسته در صدد باش تا هرجاى که شوهرت در آن نظر
مىکند قبیح و زشت نباشد، و بدان که فعلاً سرمه بهترین آرایش موجود
مىباشد.
چهارم آنکه خود را خوشبو کن خصوصا موضعى را که شوهر مىبوید
مبادا بینى او بوى کریه و ناخوشایندى را استشمام کند.
پنجم آنکه مراقب اوقات غذا و طعام او باش، پس هنگامى که گرسنه
شد غذاى او را زود حاضر کن چون حرارت گرسنگى سرکش و سوزناک
است.
ششم آنکه در هنگام خوابش آرام باش و سکوت و آرامش را بر هم
نزن که بریدن خواب سبب غضب او خواهد شد.
هفتم آنکه خانه و اموال او را حفظ کن که حفظ آنها نشانه
اندازهگیرى صحیح در زندگى است.
هشتم آنکه حشم و عیالات او را مراعات کنى و حقوق هر یک را ادا
نمائى که آن از حسن تدبیر و اندیشه است.
نُهم آنکه راز و سرّ او را فاش نسازى، و الاّ از پیمان شکنى و بى وفائى
او در امان نخواهى بود.
دهم آنکه هرگز نافرمانى او نکن در غیر این صورت سینه او از خشم
و کینه تو پر خواهد شد.
پس از آن سفارش مىکنم تو را که اظهار خوشحالى نکن هنگامى که
سینهاش مجروح و از چیزى ناراحت است که این از تقصیر است، و
همچنین اظهار اندوه و غصّه نکن هنگامى که شاد و خوشحال است که این
باعث کدورت عیش است.
و بدان که هر چه بیشتر او را تعظیم کنى، او نیز بیشتر تو را اکرام
مىکند و گرامى مىدارد، و هر چه بهتر و نیکوتر با او موافقت نمائى او
بیشتر با تو نرم و ملایم و صمیمى مىشود.
و بدان اى دخترم که تو به اینها نمىرسى مگر آنکه رضایت او را بر
رضایت خودت مقدّم بدارى، و خواسته او را بر خواسته خودت ترجیح
بدهى در همه مطلوبات و خواستنىها و مکروهات .
و بر تو باد که کفاف را بر فراوانى و تنگى را بر فراخى اختیار کنى که خدا
با توست و با لطفش خیر را براى تو برمىگزیند.
تَمَّ الکِتابُ ، وَ قَد أورَدتُ ما تَیَسَّر لِی جَمعُهُ فِی هذِهِ الأبوابِ مِمّا فِیهِ أدَبٌ، وَ نَفعٌ
لاُولِى الألبابِ ، وَ لَیسَ هُوَ مِن الأنواعِ الَّتِی تَتَناهى فَتُستَوعَب غایَتُهُ ، وَ لا مِنَ العُلُومِ
الَّتِی تَنحَصِرُ فَتُطلَب نِهایَتُهُ ، وَ لَو طَلَبَ المُستَزِیدُ زِیادةً عَلَیهِ لَوَجَدَ ، وَ فِیما أورَدتُهُ
کِفایَةٌ لِمَنِ اقتَصَد ، وَ الحَمدُ للّهِ عَلى نِعَمِهِ ، وَ صَلاتُهُ عَلى خَیرِ خَلقِهِ مُحَمَّدِ النَّبِیِ وَ آلِهِ
الطّاهِرِینَ ، وَ حَسبُنَا اللّهُ ، وَ کَفى بِهِ حَسِیبا ، وَ لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بِهِ .
تمام شد کتاب، در حالى که گرد آوردم در آن از آداب و آثار، آنچه میسّر
بود تا منتفع شوند به آن صاحبان خرد، البتّه این نوع از علوم چیزى نیست
که پایانپذیر باشد تا کسى بتواند غایتش را دریابد، و یا حصر آن ممکن
باشد تا سرانجام یابد، بنا بر این هر که طالب افزون بر این مقدار باشد با
تفحص بدان دست خواهد یافت، لکن آنچه من جمع نمودم کفایت
مىنماید مقتصدین و میانهروان را .
حمد و سپاس مر خداى را بخاطر نعمتهایش، و درود خدا بر بهترین
خلقش حضرت محمّد و اهل بیت طاهرینش علیهم السّلام(1).
(1) فرغت من تصحیحه و تعلیقه منتصف اللیل 23 من جمادى الاولى سنة 1414 ه فی جوار
عالم أهل البیت (ع) مولانا الرّضا علیه آلاف التحیّة و الثناء، و أنا خادم علوم أهل البیت
محمّد الحسینی النیشابوری عفى اللّه عنه و عن والدیه، و أرجو من القارىء الکریم أن یمرّ على
عثراتی و هفواتی مرّ الکرام، و لا ینسانی من الدعاء حیّا و میّتا، و الحمد للّه تعالى أوّلاً و
آخرا، و صلّى اللّه على محمّدٍ و آله الطاهرین.
الفهارس
فهرس الآیات القرآنیّة
فهرس الأعلام
فهرس مصادر التحقیق
فهرس تفصیل أبواب الکتاب
(1)
فهرس الآیات القرآنیّة
إنَّ أکْرَمَکَمْ عِنْدَ اللّهِ أتْقاکُم ··· 34
وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجا وَ یَرْزُقُه مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب ··· 34
رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً و فِی الآخِرَةِ حَسَنَة ··· 46
خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أعْرِضْ عَنِ الجَاهِلینَ ··· 57
وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیْبِ لا یَعْلَمُها ··· 87
فَمَن نَکَثَ فإنَّما یَنکُثُ عَلَى نَفسِهِ ··· 87
وَ لاَ یَحِیقُ المَکرُ السَّیّء إلاّ بأهْلِهِ ··· 88
یا أیُّها النّاسُ إنَّما بَغیُکُم عَلى أنفُسِکُم ··· 88
یُخادِعُونَ اللّهَ و الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخدَعُونَ ··· 88
وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِن کانُوا أنفُسَهُم یَظلِمُونَ ··· 88
ابن عبّاس = عبداللّه ··· 135 ، 109 ، 79 ، 64
ابن المقفع ··· 94
أبو جعفر (ع) = الإمام الباقر ··· 91
أبو ذر الغفاری ··· 62 ، 55 ، 46 ، 43
أبو عبداللّه (ع) = الإمام الصادق ··· 91
الأحنف بن قیس ··· 63 ، 80
أردشیر ··· 94
أرسطاطالیس ··· 66
الأشجّ العبدی ··· 43
أمیرالمؤمنین(ع) ··· 133 ، 125 ، 124 ، 71
الإمام الباقر أبو جعفر(ع) ··· 60 ، 45
البراء بن عازب ··· 108
بزرجمهر ··· 64 ، 38
جبرئیل (ع) ··· 57
الحسن البصری ··· 79
الحسن بن علی (ع) ··· 75 ، 74
الحسین بن علی (ع) ··· 107 ، 75
الحسین بن هبة اللّه الطرابلسی أبوعبداللّه ··· 23
خالد بن المعمّر ··· 63
ذا القرنین ··· 78
رسول اللّه (ص) ··· 131 ، 123 ، 118 ، 72 ، 70 ، 69
الإمام الرِّضا (ع) ··· 110
سفیان الثوری ··· 45
سلمان الفارسی ··· 108 ، 99
سلیمان بن داود ··· 77
الامام الصادق أبو عبداللّه (ع) ··· 117 ، 110 ، 100 ، 76
العالم (موسى بن جعفر) (ع) ··· 126 ، 119 ، 111 ، 100 ، 77
العبّاس بن عبدالمطّلب ··· 64
عبداللّه بن عبّاس = ابن عباس ··· 92 ، 62
عبداللّه بن یزید بن خالد ··· 50
عبد الملک بن مروان ··· 50
علی بن الحسین الإمام زین العابدین(ع) ··· 76
علی بن الحعری ··· 23
علی بن زید الکاتب ··· 65
عمر بن الخطّاب ··· 63
عوف بن مالک ··· 98
کعب ··· 120
کلیلة ··· 79
لؤی بن غالب ··· 119
لقمان ··· 136 ، 101
محمّد بن الحسن بن علی العلوی الحسینی ابوالحارث عزّ الدِّین ··· 22
محمّد بن محمّد العلوی الحسینی الحائری ··· 23
محمد بن عثمان بن علی الکراجکی أبوالفتح ··· 23
المسیح (ع) ··· 61
معاویة بن أبی سفیان ··· 63
معمّر بن المثنّى أبو عبیدة ··· 125
یوسف (ع) ··· 77
الاثنى عشریّة فی المواعظ العددیّة : للعاملی / قم ، مکتبة المصطفوی
الاختصاص : للشیخ المفید / بیروت ، مؤسّسة الأعلمی
إرشاد القلوب : للدیلمی / قم ، منشورات الرضی
الأربعین : للشهید الأوَّل / قم ، مدرسة الإمام المهدی (ع)
اُسد الغابة : لابن الأثیر / بیروت ، دار إحیاء التراث العربی
أعلام الدِّین : للدیلمی / قم ، مؤسسة آل البیت (ع)
أمالی الصدوق / بیروت ، مؤسّسة الأعلمی
أمالی الطوسی / بیروت ، مؤسّسة الوفاء
أمالی المرتضى/ قم ، منشورات مکتبة آیة اللّه المرعشی.
أمالی المفید / قم ، مؤسّسة النشر الإسلامی
أمل الآمل : للحرّ العاملی / النجف الأشرف ، مطبعة الآداب
بحار الأنوار : للعلامة المجلسى / بیروت ، مؤسّسة الوفاء.
بهجة المجالس :
البیان و التبیین : للجاحظ / بیروت ، الشرکة اللبنانیة للکتاب
تاریخ الیعقوبی / بیروت ، دار صادر
تأسیس الشیعة : للسید حسن الصدر / طهران ، منشورات الأعلمی
تحف العقول : للحرّانی / قم ، مؤسسة النشر الإسلامی
تفسیر العیاشی / طهران ، مکتبة العلمیة الإسلامیة
التفضیل : للکراجکی / طهران ، دار الکتب الإسلامیّة سنة 1329
التهذیب : للشیخ الطوسى / طهران ، دار الکتب الإسلامیة
ثواب الأعمال : للشیخ الصدوق / قم ، مکتبة الصدوق
جامع الأحادیث : لجعفر بن أحمد الرازی / مشهد ، آستان قدس رضوی
الجامع الصغیر : للسیوطی / بیروت ، دار الفکر
الجعفریات / طهران ، مکتبة نینوى الحدیثة
الحکمة الخالدة (آداب الفرس و العرب) : لابن مسکویة /
طهران ، الجامعة 1358
الخصال : للشیخ الصدوق / قم ، مؤسسة النشر الإسلامی
الدرَّة الباهرة من الأصداف الطاهرة : للشهید الأوَّل /
مشهد ، آستان قدس رضوی
دعائم الإسلام : للقاضی النعمان / قم ، مؤسسة آل البیت (ع)
روضات الجنّات : للخوانساری / قم ، مکتبة إسماعیلیان
روضة الواعظین : للفتّال النیسابوری / قم ، منشورات الرضی
الزهد : للحسین بن سعید الأهوازی / ایران سنة 1402
السنن الکبرى : للبیهقی / بیروت ، دار المعرفة
شذرات الذهب : لابن العماد الحنبلی / مصر ، مکتبة القدسی
عقاب الأعمال : للشیخ الصدوق / طهران ، مکتبة الصدوق
العقد الفرید : لابن عبد ربّه / بیروت ، دار الکتب العلمیّة
علل الشرائع : للشیخ الصدوق / قم ، مکتبة الدّاوری
عوالی اللآلی : لابن أبی جمهور الأحسائی / قم ، مطبعة السیدالشهداء(ع)
عیون الأخبار : لابن قتیبة / بیروت
عیون أخبار الرضا : للشیخ الصدوق / قم سنة 1363 ه ش
الغایات (جامع الأحادیث) : لجعفر بن أحمد الرازی /
مشهد ، آستان قدس رضوی
فقه الرضا(ع) / مشهد ، المؤتمر العالمی للإمام الرضا(ع)
الفهرست : لمنتجب الدین / طهران ، مکتبة المرتضویّة
الفوائد الرجالیّة : لبحر العلوم / طهران ، منشورات مکتبة الصادق
الفوائد الرضویّة : للشیخ عباس القمی / ایران
قرب الإسناد : للحمیری / طهران ، مکتبة نینوى الحدیثة
الکافی لمحمد بن یعقوب الکلینی / طهران ، دارالکتب الإسلامیّة
کشف الغمَّة : للاربلی / تبریز ، مکتبة بنی هاشمی
الکشکول : للعاملی / بیروت ، مؤسسة الأعلمی
کنز العمّال للمتّقی الهندی / بیروت ، مؤسسة الرسالة
کنز الفوائد : للکرجکی / قم ، دار الزخائر
الکنى و الألقاب : للشیخ عبّاس القمی / طهران ، مکتبة الصدر
لسان المیزان : لابن حجر العسقلانی / بیروت ، مؤسسة الأعلمی
مجمع البحرین : للطریحی / طهران ، مکتبة المرتضویّة
مجموع الغرائب : للکفعمی / قم ، مؤسسة أنصار الحسین(ع)
مجموعة ورّام / قم ، مکتبة المفید
المحاسن : للبرقی / قم ، دارالکتب الإسلامیة
مرآت الجنان : للیافعی / بیروت
مستدرک الوسائل : للنوری / قم ، مؤسسة آل البیت(ع)
مسند أحمد بن حنبل / بیروت ، دار الفکر
مشکاة الأنوار : لسبط الطبرسی / النجف ، المکتبة الحیدریة
معالم العلماء : لابن شهر آشوب / نجف ، مطبعة الحیدریّة
معانی الأخبار : للشیخ الصدوق / بیروت ، دار المعرفة
المعجم الکبیر : للطبرانی / بیروت ، دار إحیاء التراث العربی
من لا یحضره الفقیه : للشیخ الصدوق / طهران ، دار الکتب الإسلامیة
المواعظ : للشیخ الصدوق / قم ، دار الهجرة
نزهة الناظر و تنبیه الخاطر : للحلوانی / مشهد ، مطبعة سعید
نهج البلاغة مع فهارس الصبحی الصالح / قم ، انتشارات هجرة
وسائل الشیعة : للحرّ العاملی / بیروت ، دار إحیاء التراث العربی
المقدمة ··· 5
ترجمة المؤلّف ، نسبته ··· 5
مولده و وفاته ··· 7
إطراء العلماء له ··· 7
مشایخه ··· 11
تلامیذه ··· 13
مؤلّفاته ··· 14
کتابه : کنز الفوائد ··· 20
کتابه معدن الجواهر ··· 21
طریق إلى الکتاب ··· 22
النسخ المعتمدة علیها ··· 23
نماذج من النسخ المخطوطات ··· 27
مقدمة المؤلّف ··· 33
لا فضل لأحدٍ على أحد إلاّ بخصلة ··· 34
خصلة من لزمها أطاعته الدنیا و الآخرة ··· 34
فقیه واحد أشدّ على إبلیس من ألف عابد ··· 35
الکلمة الواحدة من الحکمة خیر من عبادة سنة ··· 35
خلّة من ضمنها لی ضمنت له على اللّه الخیرة فی جمیع اُموره ··· 35
خلّة من کانت فیه أدرک منزلة الصائم القائم المجاهد فی سبیل اللّه ··· 35
لا یجزى ولدٌ عن والده إلاّ بشیء واحد ··· 35
خصلة تجمع خیر الدنیا و الآخرة ··· 35
خصلة من عمل بها کان من أقوى الناس ··· 36
أفضل العبادة شیءٌ واحد ··· 36
خصلة تجمع خیر الدنیا و الآخرة ··· 36
أصل کلّ خیر فی الدنیا و الآخرة شیءٌ واحد ··· 36
أعجب الأشیاء شیءٌ واحد ··· 36
أشقى الناس رجل واحد ··· 36
أغبن الناس رجل واحد ··· 37
أعظم الناس قدرا رجل واحد ··· 37
أجود الناس رجل واحد ··· 37
أسوء الناس رجل واحد ··· 37
أصبر الناس رجل واحد ··· 37
أعجز الناس رجل واحد ··· 37
أعزّ الأشیاء شیء واحد ··· 37
أحبّ الأشیاء شیء واحد ··· 37
أشدّ الأشیاء فرحا شیء واحد ··· 37
أفضل الأعمال شیء واحد ··· 38
ثلاثة خصال یجمعهنَّ شیء واحد ··· 38
أضرّ الأشیاء بالإنسان شیء واحد ··· 38
أشرف خصال الناس خصلة واحدة ··· 38
أقبح القبائح شیء واحد ··· 38
ابتداء منازل الحمد شیء واحد ··· 38
أعظم الضرر على الإنسان شیء واحد ··· 38
أجلّ ما أفاد الدَّهر شیء واحد ··· 38
جزء واحد من الحکمة تعیش به ملوک کثیرة ··· 38
ألدُّ الخصوم خصم واحد ··· 39
أحمد الأشیاء شیء واحد ··· 39
أبلغ العظات عظة واحدة ··· 39
اوصیک بشیء واحد ··· 39
إنّما لک من عمرک یوم واحد ··· 39
إنّما بینی و بین الملوک یوم واحد ··· 39
إنّما ینتفع المرء من عمره بالساعة الّتی هو فیها ··· 39
احذر خصلة واحدة تسلم و اتّبع خصلة واحدة تغنم ··· 40
العزّ فی خصلة واحدة و الذلّ فی خصلة واحدة ··· 40
لیس لک أنصح من صدیق واحد و لا أغش من عدوّ واحد ··· 40
أعلى منازل الإیمان درجة واحدة ··· 40
العلماء رجلان ··· 41
العلم علمان ··· 41
لا خیر فی العیش إلاّ لرجلین ··· 41
منهومان لا یشبعان ··· 41
یهرم ابن آدم و یشبُّ فیه اثنان ··· 42
أشقى الأشیاء من اجتمع علیه شیئان ··· 42
خصلتان لیس فوقهما من الخیر شیء و ··· 42
الناس اثنان ··· 42
المؤمن بین مخافتین ··· 42
خصلتان هما أخفُّ على الظهر و أثقل فی المیزان ··· 43
خصلتان لا تجتمعان فی مؤمن ··· 43
خصلتان یحبُّهما اللّه و رسوله ··· 43
خلّتان من کانتا فیه کتبه اللّه شاکرا صابرا و ··· 43
من کفّ عن شیئین وقاه اللّه شیئین ··· 43
اتّقوا اللّه فی الضعیفین ··· 44
نعمتان مغبون فیهما کثیر من الناس ··· 44
أکثر ما یدخل النار الأجوفان ··· 44
الناس فی الدنیا رجلان ··· 44
أفضل العبادة شیئان ··· 44
قصم ظهری رجلان ··· 44
أشدُّ الناس بلاءا و أعظمهم عناءا من بلی بشیئین ··· 44
لن یعدم الأحمق خلّتین ··· 45
قال علی (ع) یهلک فیّ رجلان ··· 45
المروّة فی خصلتین ··· 45
خصلتان من لزمهما دخل الجنّة ··· 45
ما من خطوة أحبّ إلى اللّه من خطوتین و ··· 45
ما من جرعة أحب إلى اللّه من جرعتین ··· 45
ما من قطرة أحب إلى اللّه من قطرتین ··· 45
الخرق شیئان ··· 46
الحسنة فی الدنیا شیئان و فی الآخرة شیئان ··· 46
لا تحدِّث نفسک بشیئین ··· 46
إنَّ لک فی مالک شریکین ··· 46
علیک بشیئین ··· 47
قال لقمان یا بنی أنهاک عن شیئین ··· 47
استعملوا عباد اللّه الصبر فی حالتین ··· 47
اثنان یستحقّان البعد ··· 47
قیل لراهب ما یبکیک قال شیئان ··· 47
العبد بین شیئین و لا یصلحهما إلاّ شیئان ··· 47
شیئان یزیدان فی الحسنات و شیئان یزیدان فی السیِّئات ··· 48
أصبحت بین نعمتین ··· 48
إنَّ للدنیا فضیلتین ··· 48
أروح الأشیاء للبدن شیئان ··· 48
الموت موتان ··· 58
ینبغی للعاقل أن یتَّخذ مرآتین ··· 48
إنّ من أخلاق المـؤمن شیئین ··· 48
المروَّة شیئان ··· 48
شیئان یعمران الدّیار و یزیدان فی الأعمار ··· 49
إذا قدم شیئان سقط شیئان ··· 49
الناس رجلان ··· 49
النُّبل شیئان ··· 49
العرب تستدلّ بشیئین ··· 49
شیئان لا ینفکّان من الکذب ··· 49
ما تقرَّبت المرأة إلى اللّه بمثل شیئین ··· 49
أطیب الروائح ریحان ··· 49
عذابان لا یعرف قدرهما إلاّ من ابتلی بهما ··· 49
اللذَّة شیئان ··· 49
لیس یحتمل السرَّ إلاّ رجلان ··· 50
المال شیئان ··· 50
أنا بین حالتین ··· 50
إن أردت الخلاص فعلیک بشیئین ··· 50
تحصّن من الباغی علیک بشیئین ··· 50
لا تلاعب رجلین تکن معنونا ··· 51
کن أشدّ الناس حذارا من رجلین ··· 51
اختبر أخاک عند حالتین ··· 51
تعرف عدوّک بشیئین ··· 51
لم أجد فی الدنیا أقلّ من شیئین ··· 51
الشرف شیئان ··· 51
السخاء سخاءان ··· 51
الکرم شیئان ··· 51
اللؤم شیئان ··· 51
الجود شیئان ··· 51
العجز عجزان ··· 52
الصبر صبران ··· 52
من عافیته من ثلاثة فقد أکملت نعمتی علیه ··· 53
ثلاثة تجب لهم الرحمة ··· 53
ثلاثة لا یدخلون الجنّة ··· 53
رفع القلم عن ثلاثة ··· 54
حبّب إلیّ من دنیاکم ثلاث ··· 54
إن اللّه کره لکم ثلاثا ··· 54
إن اللّه تعالى یرضى لکم ثلاثا و یکره لکم ثلاثا ··· 54
أشدَّ ما أتخوّف على اُمّتی من بعدی ثلاث خلال ··· 54
ما من عبد إلاّ و له ثلاثة أخلاّء ··· 54
أوصى رسول اللّه (ص) أباذر بثلاث ··· 65
أکثروا من ذکر ثلاث تهن علیکم المصائب ··· 65
ثلاث مهلکات و ثلاث منجیات ··· 65
من وقى شرّ ثلاثة فقد وقى الشرَّ کلَّه ··· 65
ثلاث من کنَّ فیه فقد تمّت مروّته ··· 56
ثلاث والّذی نفسی بیده إن کنت لحالف علیهنَّ ··· 56
عرض علیّ أوّل ثلاثة یدخلون الجنّة و أوّل ثلاثة یدخلون النار ··· 56
إنّ لک فی مرضک هذا ثلاث خصال ··· 56
إنّ العبد لا یخطئه من الدعاء إحدى ثلاث ··· 57
ثلاثة لا یعادون ··· 57
المجالس بالأمانة إلاّ ثلاثة مجالس ··· 57
نزل جبرئیل بمکارم الأخلاق فی الدنیا و الآخرة و هی ثلاث ··· 57
ثلاثة یجلبن الفقر ··· 57
ثلاثة اذا کانوا فی بیت لم تلجه الملائکة مادام فیه منهم شیء ··· 58
للدِّین ثلاث علامات ··· 58
للعلم ثلاث علامات ··· 58
للعمل ثلاث علامات ··· 58
للمتکلّف ثلاث علامات ··· 58
للمنافق ثلاث علامات ··· 58
للظالم ثلاث علامات ··· 58
للمرائی ثلاث علامات ··· 59
للغافل ثلاث علامات ··· 59
فی المعروف ثلاث خصال ··· 59
المؤمن المصیب من یفعل ثلاثا ··· 59
ثلاث من لم یکنّ فیه لم یجد طعم الإیمان ··· 59
منع علیٌّ من القعود على ظهر الطریق إلاّ بعد ثلاثة شروط ··· 59
ثلاث منجیات للمؤمن ··· 60
کلّ عین باکیة یوم القیامة إلاّ ثلاث عیون ··· 60
ثلاث لیس معهنّ غربة ··· 60
من غضب علیک ثلاث مرّات و لم یقل فیک سوءا فاتّخذه لنفسک خلیلاً ··· 60
الخیر کلّه فی ثلاث خصال ··· 60
ثلاث خصال من کنَّ فیه أو واحدة منهنّ کان فی ظلّ عرش اللّه ··· 61
ذمَّ المسیح (ع) المال فقال فیه ثلاث خصال ··· 61
قال سلمان الفارسی أبکتنی ثلاث و أضحکتنی ثلاث ··· 61
قال أبوذر علیک یا عمر بثلاث ··· 62
قال ابن عباس إنّ اللّه تعالى حرّم أذى ثلاثة ··· 62
یقول اللّه تعالى لو لا ثلاثة لصببت علیکم العذاب صبّا ··· 62
اُحبُّ علیّا على ثلاث ··· 63
قال إبلیس إذا ظفرت من ابن آدم بثلاث لم اُطالبه بغیرهنّ ··· 63
قال الأحنف لا أناة عندی فی ثلاث ··· 63
ثلاث خلال لا ینبغی للعاقل أن یضیّعهنّ ··· 63
لولا ثلاث خصال ما وضع ابن آدم رأسه لشیء أبدا ··· 63
إذا أراد اللّه بعبد خیرا جعل فیه ثلاث خصال ··· 64
ألا اُعلّمک ثلاثة أبواب من الحکمة تنتفع بها ··· 64
ما ورّثت الآباء الأبناء خیرا من ثلاثة أشیاء ··· 64
قال العباس بن عبد المطلب یا بنیّ لا تتعلّم العلم لثلاث خصال ··· 64
قال ابن عباس قال لی أبی احفظ عنّى ثلاثا ··· 65
قال علی زید الکاتب اصحبک على ثلاث خصال ··· 65
یا بنیّ ثلاثة لا تعرفهم إلاّ عند ثلاثة ··· 65
من حقّ أخیک علیک أن تحتمل له ثلاثا ··· 65
ما بلغ من قدرک عندی أن أدع لک خلّة من ثلاث ··· 66
یا بنیّ احفظ عنّی ثلاثا ··· 66
الأیّام ثلاثة ··· 66
الناس فی الدنیا بین ثلاثة أحوال ··· 66
أنصف الناس من جمع ثلاثا ··· 66
فی القناعة ثلاث خلال ··· 67
لا تصطنع المعروف إلى ثلاثة ··· 67
الشکر ثلاثة منازل ··· 67
لا تطلب حاجتک من ثلاثة ··· 67
لا یکذب المرء إلاّ من أحد ثلاثة أشیاء ··· 67
ثلاثة أفضل ما کانوا لا غنى بهم عن ثلاثة ··· 67
ثلاث هنّ للکافر مثل ما هنّ للمسلم ··· 68
نقم من أمیر ثلاث خصال ··· 68
السرور فی ثلاث ··· 68
أربعة لا تکون إلاّ بأربعة ··· 69
أربعة ینظر اللّه إلیهم یوم القیامة و یزکّیهم ··· 69
أربع من عجل بهنّ أجرى اللّه له نهرا فی الجنّة ··· 69
أربع تزید فی الرزق ··· 70
أنهاک یا علی عن أربع ··· 70
أربعة أشیاء تلزم کلّ ذی حجى ··· 70
أربع إذا کنَّ فیک فلا علیک ما فاتک من الدنیا ··· 70
أربع من کنوز البرّ ··· 70
أربع خصال من الشقاء ··· 70
أربع من کنّ فیه أدخله اللّه جنّته ··· 71
من اُلهم أربعة أشیاء اُنسی له فی أجله ··· 71
أربعة من قواصم الظهر ··· 71
أربعة القلیل منها کثیر ··· 71
العلوم أربعة ··· 71
الفضائل أربع ··· 71
بنی الإسلام على أربعة أرکان ··· 72
للصبر أربع شعب ··· 72
للیقین أربع شعب ··· 72
للجهاد أربع شعب ··· 72
للعدل أربع شعب ··· 73
الرجال أربعة ··· 73
القضاة أربعة ··· 73
أربع خصال تعین المرء على العمل ··· 74
أربع من کنَّ فیه یبدّل اللّه سیّئاته حسنات ··· 74
یا بنیّ احفظ عنّی أربعا ··· 74
ما أحقّ باللّبیب أن یکون له أربع ساعات فی النهار ··· 74
أکثروا الاختلاف إلى المساجد فلن یعدمکم خلال أربع ··· 75
احذروا کثرة الحلف فإنّما یحلف الرَّجل لخلال أربع ··· 75
مصائب الحزن أربع ··· 75
إنّ اللّه تعالى أخفى أربعة فی أربعة ··· 75
لا تقومنّ إلاّ لأحد أربعة ··· 76
وجدت علم الناس کلّه فی أربع ··· 76
اضمن لی أربعة بأربع أبیات فی الجنّة ··· 76
أربع من کنَّ فیه کمل إسلامه ولو کان ··· 77
من أشرب قلبه حبَّ الدنیا التاط قلبه منها بأربع ··· 77
کتب یوسف (ع) على باب السجن الّذی کان فیه أربع کلمات ··· 77
أربعة لا تطیقهنَّ الأرض ··· 77
ملاک السلطان أربع ··· 77
أربعة لا ینبغی أن یأنف منها شریف ··· 77
أربعة لا یستحى من الختم علیها ··· 78
إنّ ذا القرنین وجد لوحا فیه أربعة أسطر ··· 78
رقعة فیها أربعة أسطر ··· 78
أربعة لا أقدر على مکافاتهم ··· 79
تقسّمت الناس أربع ··· 79
حفظ عن الحسن البصری أربع ··· 79
بنیت أمری على أربع خصال ··· 79
أربع من کنّ فیه کان کاملاً ··· 80
الرجال أربعة ··· 80
الثیاب أربعة ··· 80
أربع یهدمن البدن ··· 80
خذ یا بنیّ بأربع و اترک أربعا ··· 81
احذر أربع خصال فثمرتهنّ أربع مکروهات ··· 81
کن من أربعة على حذر ··· 81
احفظ نفسک من أربعة تأمن ما ینزل بغیرک ··· 81
من اعطی أربعا لم یمنع أربعا ··· 81
أربعة ترقِّى إلى أربعة ··· 82
أربعة تدلُّ إلى أربعة ··· 82
أربعة تقضى بها على أربعة ··· 82
أربعة لا تنفکُّ من أربعة ··· 82
أربعة تعقّب من أربعة ··· 82
أربعة تزال بأربعة ··· 82
أربعة لا ینتصفون من أربعة ··· 83
أربعة تؤدّی إلى أربعة ··· 83
أربعة تفزع عن أربعة ··· 83
أربعة تعرف بأربعة ··· 83
أربعة لا بقاء لها ··· 83
أربعة لا یزول معها ملک ··· 83
أربعة لا یطمع فیها عاقل ··· 83
أربعة لا یخلو منها جاهل ··· 84
أربعة لا ردّ لها ··· 84
أربعة تولّد المحبّة ··· 84
أربعة من علامات الکرم ··· 84
أربعة من علامات اللؤم ··· 84
أربعة من علامات الإیمان ··· 84
أربعة من علامات النفاق ··· 84
أربعة تدلّ على صحّة الرأی ··· 85
أربعة تدلّ على الجهل ··· 85
أربعة تدلّ على الإقبال ··· 85
أربعة تدلّ على الإدبار ··· 85
أربعة تدلّ على العقل ··· 85
أربعة یستدلّ بها على الدهاء ··· 85
أربعة یستدلّ بها على البله ··· 85
أربعة توصلک إلى أربعة ··· 85
أربعة تحفظک من أربعة ··· 85
أربعة تضمّ بأربعة ··· 86
أربعة لا تستغنی عن أربعة ··· 86
مفاتیح الغیب خمسة ··· 87
خمس خصال فی کتاب اللّه تعالى من کنّ فیه کنّ علیه ··· 87
خمس یفسدن القلب ··· 88
لا تجلسوا إلاّ عند من یدعوکم من خمس إلى خمس ··· 88
خمس خلال لا یجتمعن إلاّ فی مؤمن حقّا ··· 89
لا تزول قدم ابن آدم یوم القیامة حتى یسأل عن خمس ··· 89
خمسة من خمسة محال ··· 89
خمسة لا ینظر اللّه إلیهم یوم القیامة و لهم عذاب ألیم ··· 89
خذوا عنّی خمسا ··· 90
من کرم المرء خمس خصال ··· 90
معاشر التجار اجتنبوا خمسة أشیاء ··· 90
جاء عن أبیجعفر(ع) خمس خصال ··· 91
خمس خصال من لم یکن فیه فلا ترجه ··· 91
خیار العباد من تجتمع فیه خمس خصال ··· 91
خمسة تورث خمسة ··· 91
الناس خمسة أصناف ··· 92
یجب على العاقل فی دنیاه خمسة أشیاء ··· 92
رأیت اُمور الدنیا على خمسة أوجه ··· 92
لا یکون الرجل عالما حتى یکون له خمسة أشیاء ··· 93
خمسة أشیاء لا تشبع من خمسة ··· 93
اُنس المرء فی خمسة أشیاء ··· 93
خمس إذا أفرط فیهنّ المرء أهلکنه ··· 94
خمسة متثبطون فی خمسة متندّمون علیها ··· 94
اوصیکم بخمسة أشیاء فیها راحة أنفسکم و دوام سرورکم ··· 94
یا بنیّ توقّ خمس خصال تأمن الندم ··· 95
احذر خمسة فإنَّ سلامة أصحابها من العجب ··· 95
من تزوّد فی هذه الدنیا خمسة أشیاء بلغته البغیة ··· 95
احذر المقام فی بلد لیس فیه خمسة أشیاء ··· 96
إنّ المحرقات خمسة أشیاء ··· 96
اضمنوا لی ستّا من نفوسکم اضمن لکم الجنّة ··· 97
اوصیکم بست خصال ··· 97
ست خصال تعرف فی الجاهل ··· 97
أوّل ما عصى اللّه به ستّة أشیاء ··· 98
إنّی أخاف علیکم ستّا ··· 98
ستّةٌ لا تفارقهم الکآبة ··· 98
یا عوف اعدد ستّا بین یدی ما توعدون ··· 98
أوصانی رسول اللّه(ص) بست خصال لا أدعهنّ على کلّ حال ··· 99
نسب الإسلام بستّ خصال ··· 99
لا خیر فی صحبة من تجتمع فیه ستّ خصال ··· 100
المروّة فی ستّ خصال ··· 100
یهلک اللّه ستّا بست ··· 100
خذ من ستّة قبل ستّة ··· 100
من کانت له إلى اللّه حاجة فلیطلبها فی ستّة أوقات ··· 101
ستّة لا تحجب لهم عن اللّه تعالى دعوة ··· 101
قال لقمان یا بنی أحثّک على ستّ خصال تقرّبک إلى رضوان اللّه ··· 101
ستة أشیاء تحتاج إلى ستة أشیاء ··· 102
یصبح المؤمن و له ستّة أعداء ··· 102
ستة أشیاء لا ثبات لها ··· 102
عمارة الدنیا منوطة بستة أحوال ··· 102
أصعب ما على الإنسان ستّة أشیاء ··· 103
ستّ خصال لا یطیقها إلاّ من کانت نفسه شریفة ··· 103
النبل فی ستّة أشیاء ··· 104
السخیّ من کانت فیه ست خصال ··· 104
حقّ النعمة علیک یشتمل على ستّ خصال ··· 104
اوصیک یا ولدی بستّ خصال فیها تمام العلم و نظام الأدب ··· 104
احذر یا بنیّ العجلة فإنّ فیها خلالاً ستّا ··· 105
ستة أشیاء تنقص الحزن ··· 105
ستّة أشیاء من مات منها فهو قاتل نفسه ··· 105
من رضی بستّة أشیاء صفت له دنیاه و صحّ له دینه ··· 105
سبعة یظلّهم اللّه یوم لا ظلّ إلاّ ظلّه ··· 107
أوصانی ربّی بسبع خصال ··· 107
من ولی سبعة من المسلمین فلم یعدل فیهم لقى اللّه و هو علیه غضبان ··· 108
إنّی لعنت سبعة لعنهم اللّه و کلّ نبیّ مجاب الدعوة ··· 108
أمرنا (ص) بسبع و نهانا عن سبع ··· 108
سبعة أشیاء یکتب للعبد ثوابها بعد وفاته ··· 109
سبعة أشیاء آفة سبعة أشیاء ··· 110
کمال الأدب و المروّة فی سبع خصال ··· 110
الکبائر سبعة فینا نزلت و منّا استحلّت ··· 110
سبعة أشیاء بغیر سبعة أشیاء من الاستهزاء ··· 110
سبع من کنَّ فیه فقد استکمل حقیقة الإیمان و فتحت له أبواب الجنان ··· 111
سبعة أشیاء تدلّ على عقول أصحابها ··· 111
سبعة أشیاء لا قوام لها إلاّ بسبعة أشیاء ··· 111
ینبغی أن یکون للملک سبعة أشیاء ··· 112
تبع رجل حکیما سبعمائة فرسخ فی سبع کلمات ··· 112
لا خیر فی سبع إلاّ بسبع ··· 112
سبعة أشیاء تؤدّی إلى فساد العقل ··· 113
سبعة أشیاء لا یحسن أن تملّهنّ ··· 113
لولدک علیک سبعة حقوق ··· 113
لیس یکون صدیقک صدیقا حتى یحفظک فی سبعة أشیاء ··· 113
ثمان خصال من عمل بها من اُمّتی حشره اللّه فی جملة النبیّین و ··· 115
أشبهکم بی خلقا من کنَّ فیه ثمان خصال ··· 115
لعن رسول اللّه (ص) من النساء ثمانیة ··· 116
إنّی لا اُسلّم على ثمانیة ··· 116
عباد اللّه علیکم بثمان خصال ··· 117
ثمانیة إن اُهینوا فلا یلوموا إلاّ أنفسهم ··· 117
قال الإمام الحسن(ع) ثمانیة أشیاء ··· 117
ینبغی أن یکون فی المؤمن ثمان خصال ··· 118
إذا أحبّ اللّه عبدا ألهمه ثمان خصال ··· 118
من رزقه اللّه ثمانیة أشیاء فقد أسبغ علیه النعمة ··· 118
المأمور به من المسیر ثمانیة أشیاء ··· 118
ثمان خصال من کنَّ فیه أدخله اللّه الجنّة و نشر علیه الرحمة ··· 119
ثمانیة لا تقبل لهم صلاة ··· 119
من أخلاق الأنبیاء و الأئمّة ثمانیة أشیاء ··· 119
أحبّ أبنائی إلیّ من اجتمعت فیه ثمان خصال ··· 119
من اجتمعت فیه ثمان خصال فهو ممّن أنعم اللّه علیه ··· 120
قال بعض الزهّاد لأحد القضاة یجب أن تنفی عن نفسک ثمان خصال ··· 120
أوصى حکیم ولده فقال یا بنی تحصَّن بثمان من ثمان ··· 121
من کان فیه ثمان کان له من اللّه ثمان ··· 121
ثمانیة أشیاء لا تنفع إلاّ بثمانیة ··· 121
الأذلاّء ثمانیة ··· 122
الإسلام تسعة أسهم ··· 123
إذا حدث فی الناس تسعة أشیاء کانت معها تسعة أشیاء ··· 123
الکبائر تسع ··· 124
فی السواک تسع خصال ··· 124
تسعة أشیاء قبیحة و هی من تسعة أنفس أقبح ··· 124
ارتجل علی (ع) تسع کلمات أیتمن جواهر الحکمة ··· 125
تسع خلال خصّ اللّه تعالى رسله بها فامتحنوا أنفسکم ··· 125
إنّ للمؤمن على المؤمن تسعة حقوق ··· 126
من کمال إیمان العبد أن تکون فیه تسع خلال ··· 126
لا تسعة لمن لا تسعة له ··· 126
تسع خصال تدعوا إلى المحبّة ··· 127
تسعة لا ینامون ··· 127
النعمة فی تسعة أشیاء ··· 127
یا بنی إنّ العجب کلّ العجب لتسعة ··· 128
یا بنی علیک بتسع خلال تسُد فی الناس ··· 128
صُن یا بنیّ تسعة بتسعة ··· 128
إنّ العلماء ما ذمّوا شیئا مثل ذمّهم لتسع ··· 128
و لا مدحوا شیئا مثل مدحهم لتسع ··· 129
احذر یا بنیّ مشاورة تسعة ··· 129
الإیمان فی عشرة أشیاء ··· 131
صفة العاقل أن یکون فیه عشر خصال ··· 131
لا یتمّ عقل المرء حتّى یکون فیه عشر خصال ··· 132
فضائل الأخلاق عشرة ··· 132
العافیة فی عشرة أشیاء ··· 133
أفضل ما توسّل به المتوسّلون عشرة أشیاء ··· 133
فی الإنسان عشر خصال یظهرها لسانه ··· 133
إنّ النشرة فی عشرة أشیاء ··· 134
البرکة فی عشرة أشیاء ··· 135
الحلم عشرة أجزاء ··· 135
الکرم عشرة أجزاء ··· 135
الغیرة عشرة أجزاء ··· 135
الغیّ عشرة أجزاء ··· 135
المکر عشرة أجزاء ··· 135
الجفاء عشرة أجزاء ··· 135
اللجاجة عشرة أجزاء ··· 135
الصناعة عشرة أجزاء ··· 136
الشهوة عشرة أجزاء ··· 136
العمل عشرة أجزاء ··· 136
الحسد عشرة أجزاء ··· 136
النِّکاح عشرة أجزاء ··· 136
عشرة أشیاء تصلح بعشرة ··· 136
قال لقمان إنّ من أخلاق الحکیم عشرة ··· 137
أوصى بعض الملوک لمن خلّفه على ناحیة بعشر خصال ··· 137
أوصى حکیم بعض أولاده فقال احفظ عنّی عشرة ··· 137
أوصى حکیم ابنه فقال یا بنیّ اُوصیک بعشرة أشیاء ··· 138
احفظ عنّی عشرا ··· 138
أوصت امرأة إلى ابنته خصالاً عشرا ··· 139
خاتمة الکتاب ··· 141