شبیه سازی انسان، پی آمدها و عکس العمل ها

روز جمعه 27 دسامبر سال 2002 م . ، 6 دی ماه 1381 ش . خبر تولد اولین نوزاد شبیه سازی شده به سراسر جهان مخابره شد . شبکه تلویزیونی «بی بی سی » در ساعات پایانی آن روز گزارش داد: نوزاد همسان سازی شده، یک دختر است که 3 کیلو و 200 گرم وزن دارد، به گفته خانم «بریژیت بویسلیر» ، شیمی دان و مدیر شرکت کلوناید، «ایو» Eve) یا حوا) روز پنج شنبه از طریق مهندسی ژنتیک و فرآیند مشابه سازی در آزمایشگاه متولد شد . وی گفت: شرکت تحت مدیریت او با بهره گیری از روش «کلونینگ » توانسته است از سلول پوست بدن یک زن 31 ساله آمریکایی جنینی را تولید کند که در نهایت و بعد از رشد از هر جهت شبیه همان زن 31 ساله خواهد بود . ⁽¹⁾   

امروزه مسئله «کلونینگ » یا شبیه سازی انسان به یک بحث جهانی و همگانی تبدیل شده است . اگر چه هنوز جزئیات این مسئله برای جهانیان و آینده آن روشن نیست، در عین حال، افراد و گروههای بسیاری در سراسر دنیا با مطالعات پی گیر تبیین این پدیده نوین را از ابعاد گوناگون دنبال می کنند و در داخل کشور نیز از نظر فقهی با عکس العمل های متفاوت فقیهان رو به رو شده است . آنچه پیش رو دارید، نگاهی است به تعریف شبیه سازی، پی آمدهای مثبت و منفی آن، و عکس العمل هایی که در جهان مسیحیت و غرب، و جهان اسلام نسبت به آن نشان داده شده است .

الف . تعریف شبیه سازی «کلونینگ »

شبیه سازی که به آن «کلونینگ » گفته می شود، از ریشه «کلون » است که یک واژه یونانی است و معنای لغوی آن «جوانه زدن و تکثیر کردن » است . «کلونینگ » در علم زیست شناسی عبارت است از «تکثیر موجود زنده بدون آمیزش جنسی » و فعلا به عمل کاشت جنینی در رحم اطلاق می شود که ابتدا در آزمایشگاه تولید شده باشد . و فرایند آن به این ترتیب است که محققان ابتدا هسته های یک تخمک را با DN A سلولهای دیگر جایگزین نموده، سپس تخمک بازسازی شده را در آزمایشگاه مورد مراقبت قرار می دهند تا تقسیم شده، به جنین تبدیل شود . چنانچه جنین مزبور در رحم کاشته شود و از آن انسانی به وجود آید، شبیه سازی مولد انسان صورت گرفته است . ⁽²⁾

به زبان ساده شبیه سازی چیزی شبیه قلمه زنی در عالم گیاهان است . از قدیم الایام برای تکثیر انواع درختان گاه بذر آن را در زمین می پاشیدند و گاه از قلمه استفاده می کردند . یعنی قطعه بسیار کوچکی از بدن یک انسان را برمی دارند (غالبا قطعه ای از پوست بدن) و آن را تقویت کرده، در درون تخمک یک زن قرار می دهند . سپس آن را در رحم یک زن می کارند . این قلمه انسانی در آن محیط مساعد پرورش می یابد و بعد از طی دوران جنینی متولد می شود; در حالی که نه پدری داشته و نه مادری و بلکه شبیه کسی است که آن قلمه از بدن او جدا شده است; ⁽³⁾ درست مانند کتابی که از آن هزار نسخه چاپ می شود که همه شبیه هم هستند .

آنچه گفته شد گونه معمول شبیه سازی است، وگر نه شبیه سازی گونه های دیگری هم دارد که به برخی از آنها به صورت اختصار اشاره می شود:

1 . شبیه سازی الکترو مغناطیسی: در این روش، سیمهایی ظریف و حساس از یک دستگاه اختراع شده، به نقاط خاصی از مغز شخصی که باید از او کپی برداری شود و کسی که خصوصیات به او منتقل می شود، وصل می شود . سپس این دستگاه تمام شناختها و علوم ذخیره شده در نزد شخص اول را کپی گرفته و تمام ذخیره های علمی موجود در مغز شخص دوم را پاک می کند تا این کپی جایگزین معلومات قبلی شود .

2 . راه کشت: مغز یک انسان مرده در سر انسان زنده ای کار گذاشته می شود تا این شخص زنده در تفکراتش نسخه ای مطابق با شخص مرده باشد .

3 . جراحی ژنتیک: در این شیوه سلولهایی که سالم مانده اند از عضو آسیب دیده فرد بیمار توسط جراحی ژنتیک جدا می شوند و در لوله های آزمایشگاهی بارور می شوند و بعد از آنکه به یک عضو کامل (چشم، قلب، یا . .). تبدیل شد، آن را در بدن بیمار کار می گذارند . ⁽⁴⁾

ب) پی آمدهای شبیه سازی

پی آمدهای شبیه سازی در دو بخش قابل بیان است:

1 . پی آمدهای مثبت: شبیه سازی، در اصل ایده بدی نیست; اینکه دانشمندان بتوانند حیوانات یا گیاهان را با کیفیت مطلوب به تولید انبوه برسانند جذاب است . با کمک محققان و مهندسان ژنتیک می توان حیواناتی را به وجود آورد که از اعضای بدن آنها برای پیوند انسانها استفاده شود و یا از طریق جراحی ژنتیک سلولهای سالم مانده از عضو آسیب دیده را به یک عضو کامل تبدیل کرد و یا از موادی که حیوانات در بدنشان تولید می کنند، در داروسازی استفاده کرد و یا به کمک شبیه سازی حیوانات، نسل گونه هایی از موجودات زنده را که در حال انقراض هستند، حفظ کرد .

دکتر «بهاروند» در این زمینه می گوید: «بخش درمانی همانندسازی هم به این صورت است که هر سلول بالقوه توان تبدیل به همه سلولهای اعضاء را دارد . پس می توان در آزمایشگاه رشد را متوقف کرد و فقط به یک سلول خاص، مثلا قلب، یا عصب، اجازه رشد داد . سلولهای بنیادی که بالقوه می توانند همه چیز شوند، در آزمایشگاه برای تولید یک عضو خاص هدایت می شوند .»

وی ادامه می دهد: «من مشروح این مباحث [شبیه سازی] را خدمت مقام معظم رهبری فرستادم، خصوصا بخش درمانی آن را که مخالفی هم ندارد، ایشان مرقوم فرمودند: به این دوستان بگویید: نتایج عالی این تحقیقات را با همت والای خویش دنبال کنند و این ثروت عظیم انسانی را برای کشور و ملت خویش تولید نمایند . ان شاء الله موفق باشند . البته، مراقب باشید که ساخت قطعات یدکی انسان به ساخت انسان منجر نشود .» ⁽⁵⁾

دکتر «نزا» معاون شرکت «ای سی تی Act » گفت: «مردم باید به فوائد پزشکی ناشی از کپی کردن سلولها توجه کنند . هدف ما تولید انسانهای شبیه سازی شده نیست، بلکه ایجاد درمانهای حیات بخش برای طیف گسترده ای از بیماریهای انسانی، شامل دیابت، سکته، سرطان، ایدز و اختلالات فرساینده عصبی، مانند: پارکینسون و آلزایمر است .» ⁽⁶⁾

2 . پی آمدهای منفی: شبیه سازی انسانی پی آمدهای منفی متعددی دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

1 . پی آمد اخلاقی: از نظر اخلاقی راهی را برای عدم تشکیل خانواده، عدم تحمل مشکلات آن و روی آوردن به طرق نامشروع اشباع غریزه جنسی و قناعت کردن به شبیه سازی برای کسب فرزند باز می کند، و هر زن و مرد به دل خواه خود بچه ای را از بانک نطفه (یا از نطفه های منعقده کلون شده) اختیار می کنند .

«ریموند فلین » رئیس اتحاد ملی کاتولیکهای آمریکا و سفیر سابق آمریکا در واتیکان گفت: «بعضی شبیه سازی را یک پیشرفت پزشکی می خوانند، به عقیده من این یک پسرفت اخلاقی است . تولید مثل اکنون به دست بشر افتاده است، در حالی که این حقی است که به پروردگار تعلق دارد .» ⁽⁷⁾

البته، بعدا اشاره می کنیم که با ذیل سخنان ایشان موافق نیستیم، ولی تا این مقدار می پذیریم که نوعی پسرفت اخلاقی به حساب می آید .

2 . پی آمدهای هویتی: انسانهایی که از این طریق متولد می شوند، فاقد هویت خانوادگی بوده، نه پدر و نه مادر و نه برادر و نه هیچ کس دیگری راجز شبیه خود ندارند . این کار تدریجا سبب مرگ عواطف در میان انسانها می شود، و از نظر حقوقی نیز همین مشکل فقدان هویت وجود دارد .

«فرانسیس فوکویاما» می گوید: «... شبیه سازی، فرم غیرطبیعی تولید مثل است که به همان اندازه روابط غیرطبیعی میان والدین و کودکان ایجاد می کند . فرزند «کلون شده » روابط غیرقرینه با والدین خود برقرار می کند; چون از سویی فرزند است و از سویی از لحاظ ژن با یکی از والدین خود دوقلو محسوب می شود . در عین حال، با دیگری هیچ تشابه ژنی ندارد . از والدین، آنی که ژنش هیچ تشابهی با ژن فرزندش ندارد، در واقع باید فرزندی را پرورش دهد که از لحاظ خصوصیات ژنتیکی هیچ تفاوتی با همسرش ندارد . سؤال اینجاست: زمانی که این فرزند به بلوغ برسد، این والدین چگونه با وی برخورد خواهند داشت؟ ...» ⁽⁸⁾

3 . پی آمدهای جسمانی: بسیاری از پزشکان معتقدند انسانهایی که از این طریق به وجود می آیند از نظر جسمی مشکلات و کمبودهای فراوانی دارند، به خصوص اینکه تجربه نشان داده است که هرگونه انحراف از مجاری طبیعی با مشکلات متعددی همراه خواهد بود; مثلا استفاده از غیر شیر مادر یا توسل به سزارین در مواردی که ضرورت ندارد، همیشه انبوهی از مشکلات را به همراه دارد .

«... در حقیقت خطراتی که در شبیه سازی، پستانداران را تهدید می کند، بسیار زیاد هستند; همان گونه که «دیلموت » ، اولین شبیه ساز، تجربه دانشمندان را در شبیه سازی انسان یک عمل جنایتکارانه می نامد . حتی بعد از 4 سال کار و تمرین با شبیه سازی حیوانات، در صد شکست هنوز بسیار بالا است و 98 درصد از جنینها هرگز کشت نمی شوند و یا در زمان بارداری و بعد از تولد می میرند . حیواناتی که زنده می مانند، تقریبا جثه ای دو برابر بزرگتر از حیواناتی که طبیعی به دنیا می آیند، دارند و اغلب از فقر سیستمهای ایمنی، مشکلات قلبی و اندامهای بزرگ برخوردارند ⁽⁹⁾ و همچنین شبیه سازی، پیری زودرس را به دنبال خواهد داشت . ⁽¹⁰⁾

4 . عوارض عاطفی و روانی: فرزند شبیه سازی شده چون پدر مشخصی ندارد، به کمبودهای عاطفی و ناراحتیهای روانی دچار شده، سرافکندگی و اندوه جانکاهی را تحمل می کند . بچه های یتیم، بی پدر هستند، ولی بی کس نیستند، اما این قبیل بچه ها هم بی پدرند و هم بی کس .

عوارض روانی دیگری که به همراه دارد این است که فرزند شبیه سازی شده می داند نسخه اصل وی که قبل از او به دنیا آمده، در اثر بیماری ارثی فوت نموده است . او مسلما از نظر روانی رفتار به هنجاری نخواهد داشت، زیرا دقیقا زمان مرگ خود را می داند .

5 . انقراض نسلها و تنوع آفرینش: شبیه سازی انسان در نهایت به تولید و سیادت نسلی خاص (نژاد برتر) و انقراض گونه های دیگر بشر می انجامد . این در حالی است که نظام هستی بر تمایز و تفاوت گونه ها پایه ریزی شده، حذف تنوع در حقیقت، به معنای به خطر افتادن بقای نسل بشر می باشد . ⁽¹¹⁾

شیخ قرضاوی - مفتی مصری مقیم قطر - می گوید: «شبیه سازی با اصل تنوع مخلوقات که خداوند متعال نظام هستی را بر پایه آن آفریده است و در آیات قرآن مکررا به آن اشاره کرده است، مخالف است و تنوع حکیمانه مخلوقات را از بین می برد و نظام زندگی اجتماعی و قواعد اخلاقی و حقوقی را در هم می ریزد .»

از سوی دیگر اگر انسانهای هم شکل با خصوصیات فیزیولوژیک کاملا مشابه (با اثر انگشت، گروه خون و «دی ان ای » واحد) متولد شوند، نظامات قانونی و حقوقی به هم می ریزد و شناسایی هویت انسانها ناممکن می شود . ⁽¹²⁾

6 . پی آمد ابزاری و سیاسی: شروع پرونده شبیه سازی، شاید در دست دانشمندان و محققان باشد، اما آینده آن را معادلات سیاسی و منافع فردی و گروهی رقم می زند . بسیاری از اکتشافات بشری درحال حاضر در مسیر نابودی انسان به کار برده می شود . بمبهای هسته ای انبار شده در دنیا به تنهایی کافی است که ده بار زمین را نابود کند . دیوانگانی که امروزه بر جهان حکم می رانند و آرزوی جاودانگی و حاکمیت همیشگی را در سر می پرورانند، بسیارند . اگر این فن آوری به همین صورت ادامه یابد و روزی به ست یکی از دیکتاتورهای جهان بیفتد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟! ⁽¹³⁾

ج) عکس العمل ها

در مقابل شبیه سازی، مخالفتها و اعتراضات زیادی از طرف محافل علمی - سیاسی جهان مسیحیت و جهان اسلام صورت گرفته است که به بخشهایی از آن در چند قسمت اشاره می شود:

1 . محافل علمی و سیاسی: شبیه سازی از معدود موضوعاتی است که سیاستمداران و دانشمندان علوم طبیعی در حرکتی هماهنگ به مخالفت با آن پرداخته اند .

ژاک شیراک رئیس جمهور فرانسه، همتاسازی انسان را یک اقدام جنایتکارانه خواند و خواستار ممنوعیت آن شد . فرانسوا میتران، رئیس جمهوری سابق فرانسه، شبیه سازی را پدیده ای وحشتناک خوانده بود .

فرانسه و آلمان، در سال 2001 میلادی پیشنهاد و تصویب کنوانسیونی در خصوص ممنوعیت همتاسازی انسان را به سازمان ملل ارائه کردند . انگلستان، برای «کلونینگ » انسان اجازه نامه صادر نکرد و ژاپن، هر نوع پژوهش درباره «کلونینگ » را ممنوع دانسته است . سازمان ملل متحد هم اعلام نموده است که از قراردادی که مانع شبیه سازی باشد حمایت می کند، و حتی جرج بوش، رئیس جمهوری آمریکا، نیز شبیه سازی را کاری اشتباه دانست! ! مراکز علمی جهان نیز با این امر مخالفت نموده اند; دکتر «هری گریفمن » سخنگوی مؤسسه روسلین می گوید: شبیه سازی انسان قطعا عملی قابل نکوهش است . و دکتر «هانس برنارد وام برگ » آلمانی، شبیه سازی را نوعی بردگی می داند .

«جرمی ریفلن » ، مؤسس گروه پاسدار بیوتکنولوژی، کلونینگ را تصویر تیره ای از انسانهای استاندارد دانست و انجمن پزشکی ژاپن و هیئت علمی آلمانی نیز به شدت این رویکرد را محکوم کردند .

«کویی شیرو ماتسورا» دبیر «یونسکو» روز دوشنبه (9/11/81) طی بیانیه ای انجام هرگونه شبیه سازی را محکوم کرد و خواستار مقابله با این امر شد . ⁽¹⁴⁾

سازمان بهداشت جهانی طی قطعنامه ای که در تجمع جهانی سالانه این سازمان به تصویب اکثریت رسید، شبیه سازی انسان را از طریق تولید مثل غیرجنسی، غیرقابل قبول خواند .

2 . جهان مسیحیت: واتیکان اعلام کرد: تولید اولین نوزاد شبیه سازی شده بیانگر نوعی باور وحشیانه است که فاقد اصول اخلاقی و انسانی است .

کلیسای کاتولیک روم زندگی را هدیه ای خدادادی، نه یک تولید صنعتی دانسته و شبیه سازی را مداخله درکار خدا می داند .

«ریموند فلین » می گوید: تولید مثل انسان اکنون به دست بشر افتاده است، در حالی که این امر به پروردگار تعلق دارد . ⁽¹⁵⁾

آنچه در کلام روحانیان مسیحی زیاد به چشم می خورد این نکته است که این شبیه سازی دخالت در کار خداوند است، ولی این سخن نادرستی است; چرا که شبیه سازی منافاتی با خدایی خدا ندارد; زیرا آن هم کار خداست; مثل دانه ای که ما می کاریم و تبدیل به گیاه ودرخت می شود، این هم کار خداست .

از این گذشته، این اکتشاف جدیدی نیست . این عمل میلیونها سال است که در جهان اطراف ما توسط قانون الهی حاکم بر طبیعت رخ می دهد . از موجودات تک سلولی گرفته تا بسیاری از گیاهان و جانداران بدین وسیله تولید مثل می کنند و قلمه زنی درختان و گیاهان برای تولید و تکثیر آنها در بدوی ترین جوامع انسانی به چشم می خورد .

نمونه دیگر، زنبورهای عسل هستند که با عمل کلونینگ تکثیر می شوند، ملکه زنبورها در تمام عمر خود یک بار آمیزش و جفت گیری می کند و یک تخم از آن به وجود می آید که همین تخم در بدن ملکه تکثیر می شود و هزاران تخم دیگر از آن تولید می گردد و هر کدام به یک زنبور تبدیل می شود .

از این نمونه که بگذریم، شبیه سازی انسانها نیز پدیده نویی نیست، هزاران سال است که این پدیده توسط قدرت الهی در طبیعت رخ داده است . دوقلوها و چندقلوها از تقسیم یک سلول تخم به وجود می آیند; به عبارت دیگر از لقاح اسپرم و تخمک، یک سلول (تخم) تولید می شود که تمام مشخصات یک موجود زنده در آن بالقوه وجود دارد . این تخم در مرحله بعد به دو، چهار و ... تقسیم می شود .

پس بحث مداخله در کار نیست; چرا که ایجاد روح و رشد حیات در جنین شبیه سازی شده نیز کار خدا است . اگر انتقاد هست به خاطر پی آمدهایی است که بر شبیه سازی مترتب می شود و به جهت بهره برداری سوء بشر از قانون الهی حاکم بر طبیعت است که انجام می گیرد . ⁽¹⁶⁾

3 . جهان اسلام: در جهان اسلام مخالفتها از شدت بیشتری با وجود آراء متفاوت برخوردار بوده است که ما نظر برخی از علمای اسلام را در دو بخش بیان می کنیم:

یک . اهل سنت

هفته نامه «المسلمون » در شماره 633، در تاریخ پنجم ذی القعده 1417 ه . ق . به نقل از ابن عثمین، عضو هیئت علمای سعودی می نویسد: کم ترین مجازات مبتکران بدل سازی با کلون کردن، بریدن دستان و پاهای آنان می باشد (مجازات مفسد فی الارض) ; زیرا این کار بزرگ ترین فساد در زمین است .

مجمع پژوهشهای اسلامی دانشگاه الازهر قاهره که بالاترین مرجع دینی اهل تسنن به شمار می رود، روش شبیه سازی را حرام اعلام کرد . به گزارش شبکه تلویزیونی الجزیره در این فتوا آمده است: شبیه سازی حرام است و باید با آن مقابله کرد و با استفاده از هر وسیله ای از آن جلوگیری کرد .

یوسف القرضاوی، مفتی مصری مقیم قطر، به شدت شبیه سازی را محکوم و آن را مغایر با اختلاف و تنوع در خلقت دانست . شورای روابط اسلام و آمریکا نیز اعلام کرد که کارشناسان مسائل اسلامی باشبیه سازی انسان صریحا مخالفت کرده اند، همچنین اتحادیه عرب و سازمان کنفرانس اسلامی اخیرا با صدور بیانیه ای مخالفت صریح خود را با پروژه شبیه سازی اعلام کردند . «مجمع بررسیهای اسلامی » کسانی را که تکنولوژی شبیه سازی را بر روی انسان انجام می دهند، محارب دانسته است .

سازمان اسلامی علوم پزشکی نشستی را با حضور علماء اسلامی و پزشکان متخصص در کشور مغرب برگزار کردند و در اعلامیه پنج ماده ای

شبیه سازی را محکوم کردند . ⁽¹⁷⁾

دو . علماء شیعه

مراجع عظام فعلی شیعه شبیه سازی حیوانات را بالاتفاق جائز می دانند، اما درباره شبیه سازی انسان نظرات مختلفی دارند .

در ابتدا توجه خوانندگان را به سؤالات و پاسخها در مورد شبیه سازی حیوانات جلب می کنیم:

سؤال: از آنجا که در قرن بیستم شاهد رشد حیرت آور علم پزشکی هستیم ... آیا مشابه سازی حیوان زنده توسط تکثیر سلولهای وی (کلوناژ) جایز است؟ (سلولی از حیوان زنده اخذ می شود و با تکثیر آن سلول از طریق اطلاعات DNA حیوانی با همان خصوصیات قبلی ایجاد می کنند).

در جواب این استفتاء مراجع عظام چنین فرموده اند:

آیة الله بهجت: ظاهرا اشکالی به نظر نمی رسد .

آیة الله خامنه ای: این کار فی نفسه اشکال ندارد .

آیة الله سیستانی: مانعی ندارد .

آیة الله صافی گلپایگانی: اگر مستلزم خلاف شرع نباشد، بنفسه اشکال ندارد .

آیة الله مکارم شیرازی: این کار در مورد حیوانات اشکالی ندارد .

آیة الله نوری همدانی: در غیر انسان جایز است .

آیة الله فاضل لنکرانی: دلیلی بر حرمت این عمل بر حسب عنوان اولی به نظر نرسیده است، گرچه برحسب عناوین ثانویه اشکال دارد . ⁽¹⁸⁾

اما د رمورد شبیه سازی انسان از مراجع عظام سؤال شده است: «از آنجا که در قرن بیستم شاهد رشد حیرت آور فن آوری هستیم، خصوصا پیشرفتهایی در علم پزشکی حاصل شده است و یکی از آنها برآیندهای مهم نوین، مهندسی ژنتیک و بدل سازی (کلوناژ) می باشد که در علم وراثت مسائل مبهم و پیچیده ای پیدا شده است، بفرمائید:

الف) اگر سلول جنینی در سردخانه برای مثلا صد سال یا بیش از آن زنده نگاه داشته شود، سپس در رحم زنی کاشته و رویانده شود، آیا طفل ناشی از این سلول پس از رشد و نموو بلوغ می تواند از بستگان و خویشان خود مطالبه ارث نماید؟

ب) در صورتی که دختر باکره ای با بهره گیری از فن آوری بدل سازی (کلوناژ) دارای فرزندی از سلول جنین خود شود، در این فرض آیا حامله شدن وی مشروع است؟ آیا فرزند به دنیا آمده نسخه بدل اوست یا همسانش و یا دخترش؟

ج) اگر خانواده ای نسخه ای از فرزندشان را در سردخانه نگه داری کردند و پس از مرگ فرزندشان، با فن آوری بدل سازی (کلوناژ) نسخه بدل او را در رحم مادر کاشتند و رویاندند، در این صورت آیا آفرینش انسانی برای هدفی که به خود او مربوط نیست و نفعی نمی رساند، جایز است؟

د) در صورتی که فن آوری بدل سازی (کلوناژ) به قدری رشد کند که مادران بتوانند با مشاهده فرجام فرزند پس از چند سال، به کاتولوگهای مختلف مراجعه و جنین را گزینش کنند (طفل، سالیانی رشد می کند ولی نسخه های دست نخورده اش در سردخانه محفوظ مانده است). چنین بارداری شرعا چه حکمی دارد؟

در جواب این سؤالات آیة الله بهجت فرموده اند:

الف) وراثت نیست .

ب) مانعی ندارد و به ولد اشبه است .

ج) مانعی ندارد .

د) از حیث تکلیف منعی بر آن نیست و از حیث معامله به نظائر آن مراجعه شود .

آیة الله سیستانی فرموده اند:

الف) چنانچه تولد از منی شخص مذکور باشد، آن شخص پدر او محسوب می شود و بستگان پدر، بستگان فرزند می شوند .

ب) مانعی ندارد .

ج) مانعی ندارد .

د) اشکالی ندارد . ⁽¹⁹⁾

و نیز سؤال شده است که: آیا مشابه سازی و تکثیر انسان در آزمایشگاه و از طریق روشهای پیشرفته علمی (کلوناژ) جایز است؟

گروهی از مراجع تقلید فتوا به حرمت داده اند، مانند:

آیة الله تبریزی: جایز نیست والله العالم .

آیة الله مکارم شیرازی: این کار جایز نیست و مفاسد زیادی دارد .

ولی عده دیگری از مراجع به عنوان اولی منعی برای آن ندیده اند:

آیة الله فاضل لنکرانی: به عنوان اولی اشکالی ندارد; لکن اگر مفاسدی بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوی جایز نیست .

آیة الله نوری همدانی: تحقق این عمل معلوم نیست که ممکن باشد و در صورت امکان اگر با موازین اسلامی مخالف نباشد، اشکال ندارد .

آیة الله سیستانی: فی حد ذاته مانعی ندارد .

پی نوشت:

1) گزارشی پیرامون شبیه سازی، عبدالرسول مهاجری، دفتر مطالعات زنان، 1381، ص 1 - 2; و ر . ک: بدل سازی انسان، حمید رضا شریعت مداری، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 10 .

2) همان، ص 3; و روزنامه جام جم، 5/3/81، عباس پور اردکانی .

3) با نگاهی به پاسخ آیت الله ناصر مکارم شیرازی به مسئله شبیه سازی .

4) ر . ک: فصلنامه حوزه (همان) ; گزارشی از شبیه سازی (همان)، ص 4 - 5 .

5) هفته نامه افق حوزه، 15/2/82، ص 8 .

6) ابرار، 7/11/80 .

7) همان .

8) همشهری، 16/2/81، فرانسیس فوکویاما، ترجمه فرزاد پرستش .

9) حیات نو، 20/1/80 .

10) افق حوزه، 15/2/82 .

11) ر . ک: گزارشی پیرامون شبیه سازی، (همان)، ص 17 .

12) همان، ص 18 - 17، و ر . ک: خراسان، کوروش شجاعی، 11/10/1381، تحت عنوان «این حوا آدم را به کجا می برد» .

13) ر . ک: گزارشی از شبیه سازی، همان، ص 18 و ر . ک: شیخ قرضاوی در مقاله ای اینترنتی، سایت اول لایت نت و سایت I T A N مربوط به مرکز تکنولوژی ایران .

14) همان، و ر . ک: سیاست روز، 11 دیماه، 1381 .

15) ابرار، 7/11/80، و تازه های دانش، جام جم، 22/10/1381 .

16) ر . ک: گزارشی از شبیه سازی، همان، ص 5 - 6 . و ر . ک: هفته نامه افق حوزه، 15/2/82، ص 8، و ر . ک: اعتماد، 10/10/81، «شبیه سازی انسان دخالت در کار خدا نیست » (گزارش) .

17) گزارشی پیرامون شبیه سازی، همان، ص 13 - 12، و ر . ک: صدای عدالت، 30 دیماه 81، و سایت . [ SALAMRANNETWORK ]

18) اینترنت و گروه استفتای مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه .

19) همان .